صاحبنظران هنر اولين جوانه هاي هنر تئاتر و نمايش سينما را به شكل اكادميك از بركت تهداب گذاري تئاتر باغ عمومي پغمان مي دانند كه به دستان هنر پرور شاه امان الله غازي وبه تقليد از تئاتر نياي يونان باستان در پاي يك تپه دوراني در جشن استقلال افتتاح گرديد. گفته ميشود كه در اين جايگاه هنري نمايشنامه فتح اندلس براي اولين بار در پاي تپه به نمايش گذاشته شد و فلم هاي محصول سفر شاه از اروپا را نيز با بروجكتور هم زمان مردم تماشا نمودند . پژوهش ها نشان ميدهد كه تئاتر و سينما در كنار هم در سيماي هنرمندان افغان همزمان درخشيده است به نوشته پژهشگران ، روزي كه در اواخر برج دلو 1324خورشيدي دروازه پوهتي ننداري بسته شد دروازه ديگري از سينما با كار و تلاش استاد عبدالرشيد لطيفي به روي هنرمندان گشوده شد.
مفكوره نمایش اولين فلم درافغانستان
موسي رادمنش مينويسد ه در 1325خورشيدي به حمايت مالي دوست محمد و عبدالجبار خان معين اسباب ووسايل سفر استاد عبد الرشيد لطيفي و همكارانش نشاط ملك خيل ، عبد الرحمن بينا ،احمد ضيا و ابراهيم نسيم مهيا شد تا غرض تهيه فلمي تحت عنوان عشق و دوستي راهي سرزمين هندوستان شده و در كمپني شور لاهور آن فلم را تهيه نمايند. اين فلم يك و نيم ساعته به عنوان اولين فلم افغاني در سالون سينماي كابل كه در كنار مكتب استقلال موقعيت داشت روي پرده به نمايش گذاشته شد. گفته ميشود كه قبل برآن فلم هاي هندي بیشتر در سينما نمايش داده ميشد كه در اين حال موسيقي هند را نيز از شبه قاره وارد شهر كابل نمود، كه بعدا در كاپي نمودن آهنگ هاي هندي توسط آواز خوانان افغاني به وضاحت احساس ميشد وهمزمان با آن صحنه هاي اغراق آميز جنگ هاي فلمي تاحدودي بر روحيات جوانان اثر گذاشته بود .
فلم مانند عقاب دومين محصول افغاني
به نوشته موسي رادمنش هنگاميكه فيض محمد خير زاده پس از ختم تحصيل در سال 1342 خورشيدي به وطن برگشت از دولت اجازه تأسيس موسسه هنر هاي زيبا را گرفته، در كنار ساير عرصه هاي هنر، به فكر نوشتن سناريوي فلم مستندي به نام (مانند عقاب) شد كه در ان ستار جفايي به صفت معاون و ظاهر هويدا و زرغونه آرام به صفت بازيگران اصلي ، خان آقا سرور، مزيده سرور و شور انگيز در نقش آفريني صحنه هاسهم داشتند اين فلم نيمه هنري نيمه مستند داكو منتري كه در نوار 16مليمتري امور پروسس آن درايالات متحده به پايه اكمال رسيد اولين بار در سينما هاي پامير، بهزاد و سينما كابل به معرض نمايش گذاشته شد.
يونت پيتر بورگ
به نوشته محققان در سال 1349خورشيدي يونت فلمسازي از كشور انگلستان تحت سر پرستي پيتربورگ وارد كشور گرديده تهيه فلمي تحت عنوان ملاقات با مردان برجسته اثر گوجيف را كه شيوه كلاسيك داشت رويدست گرفتند در تهيه اين فلم توريالي شفق با آن يونت همكاري داشت و اكرم خرمي قادر فرخ وفتح الله پرند در صحنه هايی از آن فلم ظاهر گشتند.
يونت فلمسازان امريكايي
در سال 1350خورشيد گروپي از فلمسازان جوان امريكايي به منظور تهيه فلمي در زمينه انسان شناسي وارد كشور گرديده به همكاري توريالي شفق به صفت نماينده افغانفلم در مناطق آقكپرك و شولگر فلمبرداري كردند.
كمپني ميترو گولدن ماير
كمپني ميترو گولدن ماير در سا ل 1350خورشيدي وارد افغانستان شده به تهيه فلمي با استفاده از سپورت ملي بزكشي پر داخت كه در تهيه اين فلم صمدآصفي ، توريالي شفق ، ستازاده ، حكيم خليق، قادر فرخ و ديگران با آن يونت همكاري داشتند كه قادر فرخ منحيت دو بليكيت عمر شريف بايگر معروف سينماي اروپا به صفت سوار كار در فلم ظاهر ميشد.
فلم هندي پرهيزگار
در سال 1352 خورشيدي يونت فلمسازي هندي با شركت هماماليني و فيروز خان وارد كشور گرديد تا فلم پرهيزكار يا دهر ماتما را تهيه نمايد در اين فلم كه در شهر كابل وولايت باميان فلمبرداري شد توريالي شفق به صفت دايركتر كمكي با يونت هندی همكاري داشت .
فلم روزگاران
به ابتكار سنديوي افغانفلم نخستين محصول افغاني رياست افغانفلم به نام روزگاران فلمي در سه بخش رويدست گرفته شد كه در آن كار گردانان قسمت اول طلبكاران را خالق عليل كارگرداني ، قسمت دوم شب جمعه را انجنير علي رونق کارگردانی نموده و كارگرداني قسمت آخرين قاچاقبران را سلطان هاشم و ستار به عهده داشت و در نقش ها محبوبه جباري، ميمونه غزال استاد رفيق صادق، خان آقا سرور، مشعل هنريار ،حريف اختر پيكر، پروين صنعتگر، وهاب صنعتگر ، استاد بيسد و ديگران سهم و در خشش داشتند
فلم اندرز مادر
پس از فلم روزگاران افغانفلم تهيه فلم اندرز مادر را رويدست گرفت. سناريوي اين فلم را خالق عليل نوشت ونقش هاي مركزي را محبوبه جباري ومحمد نذير ايفا نمودند و ميمونه غزال، اسد الله آرام ،زرغونه آرام ،استاد رفيق صادق، هارون ،سايره اعظم، ف عبادي و ديگران در آن درخشيدند
فلم حاكم
در سال 1352رفيق يحيايي بر اساس داستاني از شفيع رهگذر سناريوي فلمي را تحت عنوان حاكم نوشت كه امور فلمبرداري آنرا سونه رام تلوار و محمود نوري به عهده گرفتند و كار گرداني اين فلم توسط ولي لطيفي و رفيق يحيايي صورت گرفت .
در اجراي كركتر هاي مركزي فلم ولي لطيفي ،رفق يحيايي، آصف وردك ،حاجي محمد كامران ،مينا ،فتح الله پرند، قادر فرخ ،انور رضا زاده ،حنان زمريال ،عبدالباري جواد و ديگران نقش داشتند .اين فلم با تحولات سياسي تغيير نام يافت و به نام روز هاي دشوار با افزودن حاكم دوم در كنار حاكم اول تهيه شد.همزمان با توليد فلم گام بعدي در زمينه فعاليت پرودكشن هاي شخصي برداشته شد كه در آن ها دست اندركاران هنرمندان هنر هفتم دور هم جمع شده و ابتكارات با ارزشي را در عرصه سينما انجام دادند پرودكشن هاي مذكور از طرف اشخاص ديل ايجاد گرديد
به نوشته موسی رادمنش این پرودکشن ها قرار ذیل بودند:
1 – نذير فلم
اين پرودكشن شخصي به ابتكار محمد نذير وبه همكاري عبدالله شادان، داود فاراني ،توريالي شفق و عده ديگر دوستداران سينما در سال 1353خورشيدي بنياد نهاده شد. نذير فلم موفق شد فلم رابعه بلخي را كه سناريوي آنرا عبدالله شادان و داود فاراني نوشته و در نقش هاي عبدالله شادان ،سيما شادان، محمد نذير فتح الله پرند ،داود فاراني، باقي حاحي، سلام سنگي و ديگران نقش داشتند. در كرگرداني اين فلم كارگرداناني چون خالق عليل، جلال پيروز، عباس شبان و توريالي شفق سهم داشتند.
2 آريانا فلم
در بهار سال 1354 خورشيدي انجنير لطيف امتياز موسسه فلمسازي آريانا فلم را از دولت گرفت وبه همكاري توريالي شفق سناريست و كارگردان عباس شبان به فعاليت آغاز نمود. به نوشته رادمنش اولين محصول اين موسسه هنري فلم مجسمه ها مي خندد بود كه در آن ذكيه كهزاد ،عبدالله خاموش ،محمد جان گورن، فتح الله پرند ،عبدالله وطندوست و ديگران نقش داشتند
دومين فلم موسسه آريانا فلم با سناريوي داود فاراني و كارگرداني توريالي شفق به نام (غلام عشق )روي پرده افتاد كه در آ ن شاه جهان ،مينا شفق، اكرم خرمي، فتح الله پرند ،محمد جان گورن، قادر فرخ سيد علي عالمي ،سلام سنگي ، مجيد غياثي ،عبدالله وطندوست ، خورشيد مندوزي ، بصيره خاطره ،عارف الدين و موسي رادمنش نقش داشتند .
سومين محصول اين موسسه فلم (سياه موي جلالي )بود كه به كارگرداني عباس شبان و فلمبرداري انجنير لطيف و همكاري قادر طاهري به شكل رنگه روي پرده سينما افتاد ودر آن فقير نبي ،ستوري منگل ،عبدالشكور حكم ،و فتح الله پرند در خشيدند.
چهارمين دستاورد آريانا فلم مزرعه سبز بود. اين فلم كه به مناسبت روز جهاني غذا تهيه شد سناريوي فلم توسط بورد مشترك انجنير لطيف ،حنان زمريال، عبدالسلام سعيدي وو هاب آصفي نوشته شده ،كارگرداني و فلمبرداري آنرا انجنير لطيف به عهده داشت .در اين فلم زمريال، بصيره خاطره ،انور رضا زاده ،عارف الدين و سرور سرمد نقش داشتند
پنجمين فلم موسسه آريانا (دام مرگ )نام داشت كه فلم نيمه هنري و نيمه مستند داكومنتري بوده به فرمايش وزارت صحت عامه در رابطه به بيماري توبركلوز تهيه شد. فلمنامه نويس، لطيف ناظمي، دايركتر انجنير لطيف ورووف راصع و معاون پرودكشن كمال الدين مستان بود در اين فلم محمد جان گورن ،فتح الله پرند، ابراهيم طغيان ،بصيره خاطره، ناصر عزيز ،عارف الدين و ديگران نقش داشتند.
در ششمين اقدام هنري آريانا فلم كار تهيه فلم هنري( گناه) را رويدست گرفت كه كار نوشتن فلمنامه و كارگرداني آنرا انجنير لطيف به دوش داشت ولي به قول موسي رادمنش به خاطر ضعف اقتصادي كار شوتينگ فلم به مشكلات مواجه شد و آنرا به افغانفلم داد .به قول موسي رادمنش انجنير لطيف به اين فكر شد كه موسسه آريانا فلم را با افغانفلم مدغم سازد و به اين ترتيب آريانا فلم از فعاليت بازماند
3 -شفق فلم
توريالي شفق در سال 1358 خورشيدي امتياز شفق فلم رااز دولت گرفت اولين محصول شفق فلم با سناريوي توريالي شفق به نام (جنايتكاران) روي پرده آمد كه كارگرداني آنرا توريالي شفق و فلمبرداري آنرا انجنير لطيف با دستياري ناصر عزيز به عهده داشتند در نقش هاي اين فلم ابراهيم طغيان ،محمد جان گورن، سلام سنگي، احمد سير رحيل، ايوب معصومي ،موسي رادمنش، فتح الله پرند، ناهيد سرمد ،نوريه ،حميده ،تورپيكي، خورشيد مندوزي و ديگران درخشيدند.
دومين محصول اين موسسه فلم (عشق من ميهن من) بود كه سناريست كارگردان و پروديوسر فلم توريالي شفق بود. امور كارگرداني آن به دستياري موسي رادمنش صورت گرفته در آن ذكيه داماج ،عارف الدين، عبيدالله وطندوست، ت، صفور آهنخيل ،عنايت الله محب زاده ،رحيم الله و ديگران زمينه تبارز فعال داشتند
سومين محصول شفق فلم (گام هاي استوار) بود كه امور تهيه و پروديوس آنرا وزارت داخله به دوش داشت .سناريست و كارگردان فلم توريالي شفق ،معاون كارگردان موسي رادمنش ،فلمبردار محمود نوري و اسيستانت محمد هاشم بودند.
در فلم (گام هاي استوار) ابراهيم طغيان ،عاقله ،عادله اديم ،اكرم خرمي ،عبيدالله و طندوست ،فتح الله پرند، حبيب زلگي، تيمور حكيميار، ياسين خموش ، شاه محمود شارق، غوث ،رحيم الله ،عنايت محب زاده و موسي رادمنش نقش آفريني نمودند . شفق فلم به كارگرداني توريالي شفق ميخواست دو فلم تلويزيوني تحت عنوان (جاويد من) و (فرشته )را تهيه كند كه با مرگ نا به هنگام توريالي شفق آن كار ناتمام ماند
4 اپارسين فلم
اين موسسه توسط شخصی با شهرت آغا صاحب بنياد گذاشته شد. با آنكه اين موسسه امتياز پرودكشن را از دولت گرفت اما به نوشته موسي رادمنش در اثناي تهيه نخستين محصول فلم خود به نام (غارتگران) بنابر مشكلات اقتصادي ومعاذير ديگر نتوانست فلم (غارتگران )را به پايه اكمال برساند و به ركود مواجه شد فلم غارتگران به كارگرداني عباس شبان و نقش آفريني وكيل نيكبين، اكرم خرمي ،عزيز فروغ و ديگران قرار بود تهيه شود كه با ركود اپارسين فلم ناتمام ماند.
5 قيس فلم
قيس فلم به ابتكار سليمان علم پس از سال 1365 خورشيدي ايجاد شد. اين موسسه ميخواست در ابتدا سه فلمنامه كه يكي بر اساس داستان (هجرت سليمان )اثر محمود دولت آبادي ، دومي بر اساس داستان (وقتي كه ني ها گل مي كنند) از داكتر اكرم عثمان وسومي به نام (خشم امير) تهيه نمايد اما بالاخره سليمان علم به همكاري روف راصع ووكيل نيكبين خواست فلمي تحت عنوان( تلاش )تهيه كند اما متاسفانه فلم در مرحله پروسس با قيچي سانسور قطع شد و امكان نيافت روي پرده به نمايش گذاشته شود. فلم (تلاش )به كار گرداني عباس شيان در نوار سياه و سپيد به گونه 35مليمتري فلمبرداري گرديده در آن ابراهيم طغيان و ديگر جوانان قيس فلم سهم داشتند
6 گلستان فلم
اين پرودكشن توسط مهدي دعاگوي در نيمه دوم سال 1385 اساس گذاشته شد و كار تهيه فلم (خانه 555)را با سناريوي مهدي دعاگوي و فلمبرداري انجنير لطيف رويدست گرفت .كارگردان فلم نيز مهدي دعاگوي بود اما پس از تهيه به قول موسي رادمنش بورد سانسور با افزودن صحنه هاي ناجور و قطع صحنه ها روال ارتباط فلم را صدمه زد وپس از نمايش نخستين فلم اين موسسه از فعاليت باز ماند.
اين ها گوشه ي از تلاش و شكست هاي موسسات خصوصي سينمايي در افغانستان ميباشد كه دولت ها ي وقت بنابر مخالفت با سياست بازار آزاد و تشبثات خصوصي سينمايي نگذاشتند سينماگران آزاد رشد نمايند در حاليكه شرايطموجود سياست دولت بر فعاليت آزاد سينما تاكيد مينمايد ،در طي سالهاي ا داره موقت انتقالي و انتخابي دركشور حتي به سطح تلاش هاي بسيار ابتدايي اما استوار آن هنرمندان امكانات به اختيار موسسات خصوصي در افغانفلم گذاشته نشده و در حاليكه كشور هاي مادرهاليوود و باليوود با همه امكانات شان در افغانسان حضور دارند ، دروازه افغانفلم را به دلايل نامعلوم ويران گذاشته اند و فلمي كه از موسسات خصوصي توليد و به ماركيت جهاني راه يابد تهيه نشده حكومت بايد با استفاده از تجارب گذشته سعي نمايد سينماي غير دولتي و خصوصي افغانسان به پا ايستاده شود وفلم افغاني در ماركيت هاي جهاني راه يابد.
نوت:
این نوشته درشماره13/14 مورخ 30نوامبر2008 ارمغان ملی به چاپ رسیده بود امروز نسبت حساسیت موضوع دوباره نشرشد.