امیر علی شیرنوائی در تمام دورهء وزارت و صدارت خویش با آرامش و اداره مردم خراسان، بحیث وزیر دست راست سلطان حسین میرزا با اختیارات و اعتماد کامل متوجه بود و با تمام اقتدار و شوکت و شانی که داشت به مسایل دنیایی ارزشی نمیداد و وقتی کمترین فرصتی میداشت و ازکارهای شبانه روزی فراغت می یافت به صحبت دوستان فاضل ، شاعر و ادیب خویش خاصتاً جامی می پرداخت. شعر می سرود و در مباحث عارفانه و صحبت های صوفیانه مستغرق می گردید.نوایی دوست ایام کودکی سلطان حسین بایقرا بود هنگامیکه سلطان حسین به هرات تسلط یافت درتسخیروتصرف هرات نیز امیرعلیشیر نوائی نقش مهمی داشت و ازهمین سبب سلطان به این وزیر با تدبیر خویش لطف عمیق و نا گستنی داشت.
امیر علی شیر نوایی، متفکر بزرگ، شاعر، ادیب و نویسنده چیره دست روزگار، مرد سیاست، شخصیت معروف و شناخته شده جهانی به تاریخ نهم فبروری سال ۱۴۴۱ میلادی مصادف با هفدهم رمضان المبارک سال ۸۴۴ هجری قمری در هرات، در یک خانواده متدین و روشنفکر چشم به جهان گشود. علی شیر نوایی در چهار سالگی تحصیلات ابتدایی خویش را آغاز و در ده سالگی شروع به شعر گویی کرد. علی شیر نوایی به زبانهای ترکی و پارسی، اشعار و داستانهای زیادی را به رشته تحریر در آورد. او در نبشته هایش توده ها را به نیکی، راستی، تقوا و آموزش و پرورش فرا خوانده است. یکی از آثار گرانقدر علی شیر نوایی کلیات خمسه وی است. او در آثار و اشعار ترکی اش «نوایی» و در نبشته های خود به زبان پارسی «فانی» تخلص می کرد. چون که علی شیر نوایی شاعر مبتکر و دانشمند مدبر و نویسنده و سیاستمدار با تدبیر بود و در عین حال برادر رضاعی سلطان حسین بایقرا بود، مورد اعتبار و اعتماد سلطان قرار گرفت و در پستهای حساس دولتی ایفای وظیفه نمود و به
مقامهای عالی نایل گردید. امیر علی شیر نوایی نیز تلاشهای پیگیر و مساعی خستگی ناپذیری را جهت تقویت و استحکام حکومت سلطان حسین بایقرا به خرج داد و پیروزمندانه از آب درآمد. نوایی در آبادانی و شکوفایی کشور نقش سازنده و عمده ای را بازی کرد. مکتبها، مدرسه ها، مساجد و بیمارستانها و پلها ایجاد نمود که تعدادش از ۳۷۰ تجاوز می کرد.
با در نظر داشت این حقیقت مسلم و انکار ناپذیر تاریخی علی شیر نوایی در خراسان و ترکستان از نظر ایجاد مراکز خیریه شخصیت کم نظیر شناخته شده است. در این خصوص و همچنین تجدید و احیای تمدن و فرهنگ اصیل ناب و انسانی از نویسنده های بزرگ جهان و مورخان ممتاز چون دولت شاه سمرقندی و خواند میر و دیگران معلومات مستند و موثق به دست آورد. علی شیر نوایی کتابهای زیادی از خود به ارمغان گذاشته است که مهمترین آن «خمسه» است که حاوی ۶۴۰۰۰ بیت می باشد. این کلیات اشعار مشتمل بر پنج مثنوی است. بخش اول خمسه را تحیة الابرار تشکیل می دهد که بیشتر درباره اخلاق و تصوف اسلامی است و چهار بخش دیگر آن داستانها و افسانه های منظومی است که به نامهای فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سد سکندری و سبعه سیاره در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار دارد که به سبک امیر خسرو دهلوی و نظامی گنجوی سروده شده و دارای مفهوم و محتوایی عالی است. اثر گرانبهای دیگر نوایی کتاب خزاین المعانی اوست که حاوی ۵۵۰۰۰ بیت می باشد.
همین گونه نوایی کتابی هم به زبان پارسی نگاشته است که متجاوز از ۱۲۰۰۰ بیت را در بر می گیرد. نوایی در اواخر عمر عزیزش کتاب «لسان الطیر» را به رشته تحریر در آورد که حاوی ۷۰۰۰ بیت می باشد و در آن از سبک کتاب «منطق الطیر» شیخ فریدالدین عطار پیروی گردیده است. همچنین علی شیر نوایی کتاب محاکمه اللغتین، خمسه المتحیرین، محبوب القلوب، مجالس النفایس و غیره را نوشت که از شهرت جهانی برخوردار است. علی شیر نوایی بر زبانهای عربی، اوزبکی و پارسی تسلط کامل داشت. به ویژه به زبانهای اوزبکی و پارسی آثار گرانقدری از خود بر جای گذاشته است که بدین مناسبت به شاعر ذواللسانین شهرت یافته است. نوایی همیشه از اشخاص نیک، مخیر، ساعی، کوشا و پرکار قدردانی به عمل آورده و در تقویت و تشویق ایشان از هیچ نوع همکاری دریغ نورزیده است اما بر عکس از عناصر تنبل و بیکاره و بار دوش جامعه انتقاد نموده است. نوایی «ذواللسانین» با حافظ «لسان الغیب» در این مورد همنوا به نظر می رسد که حافظ شیراز با انتقاد از اهل زمانه سروده بود:
اسب تازی شده مجروح بزیر پالان
طوق زرین همه در گردن خر می بینم
نوایی گفته است:
ای نوایی خلق نی کور د یم عجایب بی تمیز
سو کیلتیر گن خوار و زار و کوزه سیند ییرگن غریز
علی شیر نوایی شخصی کریم و بخشنده بود. از دانشمندان، فضلا و شاعران قدردانی به عمل می آورد. پروفیسور براون او را به مالیناس سیلینوف رومی تشبیه کرده است، زیرا که علما و دانشمندان دور و برش حلقه می زدند. علی شیر نوایی یکی از ارادتمندان خاص مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی بود، جامی بیشتر نبشته هایش را به تقاضای علی شیر نوایی به رشته تحریر در آورده است. مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی به سال ۸۹۸ ها. مصادف با ۱۴۹۲ م. چشم از جهان فرو بست و علی شیر نوایی مرثیه ای را به شکل ترکیب بند نوشت که مشتمل بر هفتاد شعر است. ترکیب بند نوایی با شعر زیر آغاز می شود:
هر دم از انجمن چرخ جفایی دگرست
هر یک از انجم او داغ بلایی دگرست .
گرچه پژوهش راجع به روزگار زندهگانی، آثار گرانبها، احوال و افکار این ابرمرد ادب و فرهنگ و سیاست هنوز از هنگام حیات پربارش آغاز گردیده، تا امروز در غرب و شرق کتب، رسایل و مقالات فراوانی نوشته شده اند، باز هم سخن گفتن دربارۀ ابعاد گوناگون شخصیت امیر کبیر میر علی شیر نوایی فانی، آن هم در يک مقاله کاريست دشواروناممکن.
آب دریــا را اگــر نتـوان کـشید هم به قدر تشنگی باید چشید
امیر علی شیر نوایی به زبانهای ترکی و پارسی کتابهای زیادی نوشته است که کتابهای زیر را می توان از مهمترین آنها شمرد:
۱ـ چهار دیوان غزلیات مشتمل بر: الف ـ غرایب الصغر ب ـ نوادر الشباب ج ـ بدایع الوسط د ـ فواید الکبر.
۲ ـ خمسه که مشتمل بر: تحیة الابرار، فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سد سکندری و سبعه سیاره.
۳ ـ مثنوی لسان الطیر،
۴ ـ تذکره مجالس النفائس،
۵ ـ سراج المسلمین،
۶ – اربعین منظوم،
۷ ـ نظم الجواهر،
۸ ـ محبوب القلوب،
۹ ـ تاریخ انبیا
۱۰ ـ تاریخ الملوک العجم،
۱۱ ـ نسائم المحبه،
۱۲ ـ رساله عروضیه،
۱۳ – خمسة المتحیرین،
۱۴ ـ محاکمة اللغتین،
۱۵ ـ حالات پهلوان اسد،
۱۶ ـ حالات سید حسن اردشیر،
۱۷ ـ مفردات در فن معما،
۱۸ ـ قصه شیخ صنعان،
۱۹ ـ مناجات نامه،
۲۰ ـ منشأت ترکی،
۲۱ ـ دیوان پارسی،
۲۲ ـ منشأت پارسی،
۲۳ ـ میزان الاوزان،
۲۴ ـ مکارم اخلاق.
علی شیر نوایی به سال ۹۰۶ یا ۹۰۷ هجری قمری بدرود حیات گفت .
نوايي علاوه برصفات عالی اداری و سیاستمداریی که داشت شاعر نامی و ممتازی بود که در زبان ترکی جغتایی شاعری بود بی بدیل و بی مانند که در آن زبان چهار دیوان غزلیات و پنج مثنوی مفصل به تقلید از خمسه نظامی و یک مثنوی در تقلید عطار بنام لسان الطیرتالیف نموده و در اشعار ترکی نوايی و در اشعار پارسی فانی تخلص مینمود و در هر دو زبان قدرت و ید طولایی داشت و از همین باعث او را ذواللسانین لقب داده اند علاوتاً امیر علیشیر نوائی بنام میزان الاوزان نیز کتابی در علم عروض تالیف کرده است. میر علیشیر از بهر اشاعت علم ، طلبه را وظایف و مدرسین را معاش گزافی احسان میکرد. هزاران نفر از این مدارس، تحصیل علوم نموده عالم و فاضل بیرون آمدند و در اطراف و اکناف مملکت به وسیله رسوخ و نفوذ شخصی خود علم و فن را رواج دادند.امیر علیشیر در اعمار مدارس و مراکز علمی خدمات ارزشمندی انجام داده که به ذکر مشهور ترین مکاتب اشاره می کنیم.
مدرسه اخلاصیه : واقع به نهر انجیل ، که اکنون آثاری از این مدرسه موجود نیست.
خانقاه اخلاصیه
شفائیه: غالباً در این مدرسه طب و حکمت تعلیم داده میشد.
نظامیهء هرات
خسرویهء مرو.
عليشير نوايي شاعر مبتكر و دانشمند مدبر و نويسنده و سياستمدار با تدبير بود و در عين حال برادر رضاعي سلطان حسين بايقرا بود، مورد اعتبار و اعتماد سلطان قرار گرفت و در پستهاي حساس دولتي ايفاي وظيفه نمود و به مقامهاي عالي نايل گرديد. امير علي شير نوايي نيز تلاشهاي پيگير و مساعي خستگي ناپذيري را جهت تقويت و استحكام حكومت سلطان حسين بايقرا به خرج داد و پيروزمندانه از آب درآمد. نوايي در آباداني و شكوفايي كشور نقش سازنده و عمده اي را بازي كرد. مكتبها، مدرسه ها، مساجد و بيمارستانها و پلها ايجاد نمود كه تعدادش از سه صدوهفتادتجاوز مي كرد. با در نظر داشت اين حقيقت مسلم و انكار ناپذير تاريخي علي شير نوايي در خراسان و تركستان از نظر ايجاد مراكز خيريه شخصيت كم نظير شناخته شده است. در اين خصوص و همچنين تجديد و احياي تمدن و فرهنگ اصيل ناب و انساني از نويسنده هاي بزرگ جهان و مورخان ممتاز چون دولت شاه سمرقندي و خواند مير و ديگران معلومات مستند و موثق به دست آورد. علي شير نوايي كتابهاي زيادي از خود به ارمغان گذاشته است كه مهمترين آن «خمسه» است كه حاوي شصت وچهارهزار بيت مي باشد. اين كليات اشعار مشتمل بر پنج مثنوي است.
بخش اول خمسه را تحية الابرار تشكيل مي دهد كه بيشتر درباره اخلاق و تصوف اسلامي است و چهار بخش ديگر آن داستانها و افسانه هاي منظومي است كه به نامهاي فرهاد و شيرين، ليلي و مجنون، سد سكندري و سبعه سياره در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامي قرار دارد كه به سبك امير خسرو دهلوي و نظامي گنجوي سروده شده و داراي مفهوم و محتوايي عالي است. اثر گرانبهاي ديگر نوايي كتاب خزاين المعاني اوست كه حاوي پنجاه وپنج هزار بيت مي باشد. همين گونه نوايي كتابي هم به زبان پارسي نگاشته است كه متجاوز از دوازده هزار بيت را در بر مي گيرد. نوايي در اواخر عمر عزيزش كتاب «لسان الطير» را به رشته تحرير در آورد كه حاوي هفت هزاربيت مي باشد و در آن از سبك كتاب «منطق الطير» شيخ فريدالدين عطار پيروي گرديده است.
همچنين علي شير نوايي كتاب محاكمه اللغتين، خمسه المتحيرين، محبوب القلوب، مجالس النفايس و غيره را نوشت كه از شهرت جهاني برخوردار است. علي شير نوايي بر زبانهاي عربي، اوزبكي و پارسي تسلط كامل داشت. به ويژه به زبانهاي اوزبكي و پارسي آثار گرانقدري از خود بر جاي گذاشته است كه بدين مناسبت به شاعر ذواللسانين شهرت يافته است.
ز امیر علی شیر نوایی بیش از سی اثر ادبی و علمی برجا مانده که بیشتر آنها به زبان تُرکی چغتایی (اوزبیکی قدیم) است. مهمترین آنها : «خزاین المعانی» که مشتمل بر چهار دیوان اشعار غنایی شاعر به نام های «غرایب الصغر»، « نوادر الشباب»، «بدایع الوسط» و «فواید الکبر» می باشد که جمعاً بیش از ۲۲۴۵۰ بیت را در بر می گیرد.
در این دیوان ها بیشترینۀ اشعار را غزل تشکیل میدهد و قدرت غزلسرایی نوایی در آنها و نیز در دیوان فارسی او که به نام «دیوان فانی» مشهور است، به خوبی نمودار می گردد. «نوایی از عرصۀ محدود مضمون غزل که تا زمان او معمول بود و اغلب احساسات و عواطف شخصی شاعر را افاده می کرد، بالاتر رفت ؛ پدیده های زندهگی اجتماعی و تجارب حیاتی خویش را در آن شامل ساخت و غزل تُرکی اوزبیکی را به مدارج کاملاً نوین ارتقا داد و آن را از لحاظ مضمون و شکل غنا بخشید. با کاربرد کلمات شسته و لطیف و ایجاد ترکیب ها و اصطلاحات بدیع و استفاده از کلمات و اصطلاحات عربی و فارسی به شیوۀ استادانه قدرت افادۀ زبان را در تعبیر احساسات و تخیلات رقیق شاعرانه و وصف پدیده های زندهگی و طبیعت بالا برد .
دومین اثر بزرگ و شاهکار فنا ناپذیر نوایی «خمسه»ی اوست که برای نخستین بار ادبیات تُرکی از چنین اثر بی نظیر بهره ور گردید. خمسۀ نوایی که به پیروی از سنت خمسه سرایی نظامی گنجوی، امیر خسرو دهلوی و دیگران در ادبیات فارسی دری سروده شده، اثری کاملاً بدیع و بکر می باشد. با آنکه نوایی در مثنوی های خمسۀ خود موضوعات سنّتی پیشکسوتان خویش را برگزید، اما این موضوع ها باشیوه و شگردی تازه، با آوردن داستان های بدیع برگرفته از ادبیات شفاهی مردمان تُرک و یا ابداع خود شاعر ترسیم و تصویرگردیده اند. بدین سان، نوایی آثاری کاملاً نوین به وجود آورده است. خمسۀ امیر علی شیر نوایی شامل مثنوی های «حیرة الابرار»، «لیلی و مجنون»، «فرهاد و شیرین»، «سبعۀ سیّار» و «سد اسکندری» می باشد که در مجموع بیش از ۲۷ هزار بیت را احتوا می کند.
خمسۀ نوایی در ادبیات مردمان تُرکی زبان اهمیت بسزایی دارد. چنانکه پس از نوایی برخی از مثنوی های آن مورد توجه شاعران تُرکی گوی قرار گرفته، نظیره هایی نیز بدانها سروده شدند. به رنگ مثال، مولانا محمد فضولی شاعر ذواللسانین سده دهم هجری (وفات در۹۷۰ ﻫ ق.) که مثنوی «لیلی و مجنون» خود را به زبان تُرکی آذری سروده است، در آن از نوایی با احترام زیاد به مثابۀ استاد بزرگ سخن یاد میکند. استاد و دوست امیر علی شیر نوایی، مولانا نورالدین عبدالرحمان جامی هم به این اثر اهمیت فراوانی قایل بوده است که از قدرت سرایشگر آن، نوایی، در مثنوی «اسکندرنامۀ» «هفت اورنگ» خود چنین توصیف به عمل میآورد:
بـه تـورکی زبـان نـقـشی آمـد عـجـب
کـه جــادو دمــــان را بــــود مــهـرلــب
ز چـــرخ آفــریـن هــا بــرآن کـلــک بـاد
کـه ایـن نـقـش مطبوع از آن کـلـک زاد
بـبـخـشــیــد بــر پــارســی گــوهــران
بــــه نَـــظــــم دری دُر نــــظـــم آوران
کـه گـر بـودی آن هـم بـه نـظـــم دری
نــمــانــدی مـجــال ســخـن گـسـتری
بــه مـــیـزان آن نــظــم معـجــز نـظـام
نــظـامـی کـه بودی و خسرو کــدام ؟
چــو او بـــر زبـــان دگــر نــکــتـه رانــد
خــرد را بــه تــمــییز شــان ره نـمانــد
زهـــــی طــبــع تـو اوســتاد ســـخـن
زمــفـــتاح کـلــکـت گــشاد ســـخـن
ســخـن را کــه از رونــق افــتـاده بـود
بــه کــنـج هـوان رخـت بنـــهـاده بـود
تـــو دادی دگـــر بـــاره ایـــــن آبــروی
کـشیـدی بـه جـولانـگـۀ گـفت و گـوی
صــفـا یـاب از نـــــــور رای تـــو شــــد
«نــوایـــی» ز لـطــف نــوای تـــو شـد
بــریــن نــخــل نـظمــی که پـرورده ام
بــه خـــون دلــــش در بــــــــر آورده ام
نـشــد بــاعـــثـم جــز سـخــندانـی ات
بــه دســتــور دانــش ســـخــنرانـی ات
بدینگونه، خمسۀ نوایی در تاریخ ادبیات زبان و لهجه های تُرکی و ادبیات جهان جایگاه ویژۀ خود را دارد ؛ «دیوان فانی» که در برگیرندۀ سروده های نوایی به زبان فارسی دری است، پنجمین دیوان اشعار غنایی او را تشکیل می دهد که شامل قصاید، غزلیات، قطعات، رباعیات و غیره است و مشتمل بر ۶۰۰۰ بیت می باشد ؛ اثر منظوم دیگر امیر علیشیر نوایی به زبان تُرکی مثنوی «لسان الطیر» است که مطابق تذکُّر خود شاعر، ترجمۀ آزاد مثنوی «منطقالطیر» شیخ عطار به زبان تُرکی چغتایی می باشد. مطابق روایات، امیر علی شیر در سنین کودکی به مطالعۀ «منطق الطیر» علاقۀ مفرط داشته و حتّا بسیاری از بخش های آن را از بر داشته است.
از جملۀ آثار منثور علی شیر نوایی به زبان تُرکی «مجالس النفایس» است که در آن راجع به احوال و آثار (۴۵۹) تن شاعر و اهل ادب که همروزگارش بوده یا اندکی پیشتر از زمان او زیسته اند، به صورت مؤجز ولی بسیار جامع سخن گفته، آنها را معرفی نموده، در مورد آثار شان نظرات نقادانۀ خود را ارایه کرده است ؛
دیگر، «محبوب القلوب» که شاعر آن را به نثر آمیخته با نظم نوشته، اثریست اخلاقی و اجتماعی. در این اثر نوایی در بارۀ اصناف مختلف مردم- شاهان، امرا، وزرا، قضّات، مدرسان، شعرا، اطبا، دهقانان، اهل بازار و امثال آنها بحث میکند و در آخر کتاب هم مطالب سودمند و وجیزه های دلپسند به خامه میسپارد. عبارات آن مصنّع و متکلف بوده، در آن سجع بیشتر به کار رفته است.
درمورد افکار و اندیشه های امیر علی شیر نوایی باید گفت که او طبیعتاً شاعری انسانگرا و نوعپرور بوده، تمام فعالیت های سیاسی، اجتماعی، ادبی و فرهنگی خود را نیز وقف بهبود وضع زندهگی مادی و معنوی مردم کرده است. او غم انسان را میخورد، آن کسی را که از غم انسان ها و خلق اللّه فارغ است، آدمی نمی شمارد:
آدمی اېرسنگ دېمه گیل آدمـی آنی که یۉق خلق غمیدین غمی
امیر علی شیر نوایی خواستار دوستی و همدلی میان انسان ها، رفع کدورت ها و دشمنی هاست. او اهل عالم را مخاطب قرار داده می گوید که دشمنی ورزیدن با همدیگر کاری شایسته برای انسان نیست، با هم دوست و همدل شوید که اصل کار اینست :
عالم اهلی، بیلیـنگیز کیم ایش ایمس دشمن لیغ
یــار اولیــنــگ بیر- بیـرینگیزغه که ایرور یارلیغ ایش!
نوایی مدافع سرسخت حق و عدالت است، باری او آسایش و رفاه جامعه را در موجودیت نظامی عادلانه و حکمران دادگر می داند. این اندیشه را در مثنوی های مختلف «خمسه»، از جمله در «سد اسکندری» ترسیم بدیعی می بخشد.
سجایای پسندیده، اخلاق حمیده انسانی از قبیل فراگیری دانش، جوانمردی، انساندوستی، راستی و راستکاری، نیکی، قناعت، سخاوت، عزت نفس، تمکین و دوراندیشی مسایل حیاتی یی اند که در اشعار نوایی، بخصوص در قطعات ورباعیاتش مورد تأکید و ترغیب قرار می گیرند و بر عکس، خصایل ناستوده چون جهل، نادانی، نابخردی، ظلم و استبداد، حرص و آز، طمع، خیانت، مردم آزاری، عوام فریبی و قباحت های دیگر به نکوهش و مذمت گرفته شده اند.
چنانکه تذکر رفت، امیر علی شیر نوایی پیرو طریقت نقشبندیه در تصوف و عرفان بوده است و از این رو، مسایل بنیادی این طریقت نیز در آثار وی جلوۀ گسترده دارند.
بدین ترتیب، نام نامی و میراث علمی و ادبی ماندگار امیر کبیر نظام الدین میر علی شیر نوایی فانی مایۀ مباهات و افتخار جاودان مردمان تـُرک تبار و همۀ بشریت بوده، گوهر گرانبهای گنجینۀ ادبیات جهانی است و تا جهان باقی است، از سوی همه نسل های بشر مورد تقدیر و ستایش قرار خواهد گرفت. چنین باد. نوايي هميشه از اشخاص نيك، مخير، ساعي، كوشا و پركار قدرداني به عمل آورده و در تقويت و تشويق ايشان از هيچ نوع همكاري دريغ نورزيده است اما بر عكس از عناصر تنبل و بيكاره و بار دوش جامعه انتقاد نموده است. نوايي «ذواللسانين» با حافظ «لسان الغيب» در اين مورد همنوا به نظر مي رسد كه حافظ شيراز با انتقاد از اهل زمانه سروده بود:
اسب تازي شده مجروح بزير پالان
طوق زرين همه در گردن خر مي بينم
نوايي گفته است:
اي نوايي خلق ني كور د يم عجايب بي تميز
سو كيلتير گن خوار و زار و كوزه سيند ييرگن غريز .
استفاده : دايرة المعارف زرين، مجله هرات باستان سالهاي پنجاه وپنج وپنجاه وشش، مقاله هاي نويسنده دررسانه هاي بيرون ودرون مرزي ، آرشيف ادبي وفرهنگي ورساله جاودانه هاي علمي وادبي افغانستان.