ملکه گوهر شاد بیگم و هرات باستان، دو نام جدایی ناپذیر!
گوهر شاد بیگم او لرغونی هرات، دوه نه بیلیدونکی نومونه!
“جز نام نیک و بد چه شنیدی که باز ماند
از دور مـلک دادگــــــران و ستـمــگـــران”
سعدی شیرازی
د یوې مفکرې او اوسپنېزی میرمنې لنډه یادونه!
گوهر شاد بیگم د غیاث الدین تَرخان لور په ۱۳۷۶م کی نړی ته سترگی پرانستی.
هغه یوه پوه، سیاستواله، قدرتمنده او نیکه میرمن، او د شاهرخ مرزا ملکه وه.
هرات او سیمه کی یی ستر کلتوری او ټولنیز خدمتونه تر سره کړی چی د نورو سترکارونو په څنگ کی د هرات د لوی جامع جومات بیاجوړونه او تزئین او د مدرسی او خانقاه جوړول یی یوه بیلگه ده. د شاهرخ مرزا له مړینی وروسته یی خپل غوره لمسی قدرت ته ورساوه او لس کاله یی د امپراتوری چاری وچلولی.
د ۱۴۵۷ کال د جنوری په ۱۹ د ۸۰ کالو په عمر د دښمنانو په دسیسه او د سلطان ابوسعید په امر اعدام شوه.
اروا دی ښاده، د لوړو کړنو یاد دی تلپاتی او لوړ جنت دی ځای وی.
ناصر اوریا * ۲۷ اگست ۲۰۲۲ – تکزاس Naser Oria
یاد مختصر از یک زن باتدبیر و آهنین!
گوهر شاد بیگم که به نام مهدعلیا و گوهرشاد آغا شهرت داشت در سال ۱۳۷۶م دیده به جهان گشود. پدرش غیاث الدین تَرخان و مادرش “بانو خان زاده بیگم” نام داشت.
وی یک زن خردمند، دانشمند، هنرپرور، و سیاستمدار قدرتمند و نیکوکار دورهٔ تیموریان هرات بود.
شاهرخ در سال ۱۳۸۸م با گوهر شاد بیگم دختر امیر غیاث الدین تَرخان ازدواج نمود. طوریکه از لقب غیاث الدین پیداست، نزد تیمور از مقام بلند برخوردار بود. تَرخان و آغجی منصب خاص دستگاه امرای ترکتبار بود و به کسانی اطلاق میگردید که میان سلطان و رعیت واسطه بودند. بخاطر حشمت و نفوذی که داشتند، بدون التزام به رعایت نوبت و رخصت، نزد سلطان بار مییافتند.
گوهرشاد بیگم همسر معین الدین شاهرخ مرزا چهارمین پسر تیمور گورکانی بود.
با یورش های مکرر٬ کشتار بیشمار و ویرانی های بخش های مهم جهان اسلام٬ اخلاف و فرزندانش راه و عمل مخالف وی را در پیش گرفتند.
شاهرخ مرزا که شاهد یورش های خونین، کشتار و ویرانی های بیشمار بخش های مهم جهان اسلام بود، اخلاف و فرزندانش راه و عمل مخالف از وی را در پیش گرفتند. گرچه شاهرخ باوجود خشونت های فراوانی که در اوایل سلطنت برای تحکیم قدرتش به خرچ داد، یک شخص صلحدوست٬ هنرپرور و خیرخواه بود.
وی دیوارهای شهر هرات را که در اثر حملات چنگیز و تیمور ویرانی شده بود از نو ساخت و عمارات با عظمت زیادی اعمار کرد.
به همین دلیل شاهرخ مرزا در مدت ۴۳ سال حکومت اش با حمایت، تدبیر و تشویق همسر خیراندیش و با تدبیرش گوهرشاد بیگم، بجای خشونت، قتل و تخریب خود را ملزم به عمران و آبادی خرابکاری پدر دانست.
شاهرخ مرزا پایتخت تیموریان را از سمرقند به هرات انتقال داد. وی به همکاری همسر با تدبیرش گوهر شاد بیگم٬ تلاش کرد ویرانی ها و تخریب پدر را ترمیم نموده، یک فرهنگ درخشان (سبک هنری یا مکتب هرات) و نام نیک از خود به یادگار گذاشت. در دورهٔ درخشان تیموریان بود که هرات به اوج عظمت و شکوه خویش رسید.
گوهرشاد بیگم و برادرش امیر قره یوسف که دربار تیموریان هرات وزیر بود، نقش ارزشمند و مهمی را در تاریخ این دوره ایفا کردند.
در واقع گوهرشاد بیگم و همسرش شاهرخ مرزا با جلب و حمایت هنرمندان، دانشمندان، فلاسفه، شعرا و اهل فضل و دانش به دربار هرات یک نهضت فرهنگی و یک رنسانس کلتوری عظیمی را بوجود آوردند که از دوره های درخشان تاریخ هرات باستان بشمار میرود. دانشمند٬ شاعر و عارف نامدار مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی در آن عصر میزیسته و مهری هروی، که از جمله زنان شاعر نام آور قرن نهم است، ندیمه و مصاحب گوهرشاد بیگم بود.
اکثر آثار ناب و بدیع اعم از معماری، میناتوری، آثار کتبی خوشنویسی، خطاطی و دیگر آثار هنری از یادگارهای بی مثال به سطح جهان، از بقایای این دوره تاریخی کشور است.
مسجد جامع بزرگ هرات که در زمان سلطنت سلطان غیاث الدین غوری بنا یافته و در حملات چنگیز و تیمور صدمات بزرگی دیده بود، به همت و دستور شاهرخ مرزا و گوهرشاد بیگم مرمت، بازساری و تزئین گردید. دیگ برنجی بزرگ داخل مسجد نیز از آثار دورهٔ غوری است. همچنان مدرسه و خانقاه هرات در افغانستان و مسجد جامع مشهد در ایران و چندین بنای دیگر که از شاهکارهای هنر معماری دورهٔ تیموریان به شمار میروند به دستور و تلاش گوهر شاد بیگم بنا یافته اند.
قابل یادآوری است که هر یک از فرزندان گوهرشاد و شاهرخ مرزا، الغ بیگ در سمرقند، ابراهیم مرزا در شیراز و بایسنقر مرزا در هرات، نه تنها حامی و مشوق علم و هنر بودند بلکه خود نیز دانشمند و هنرمند بودند.
گوهر شاد در سیاست نیز دست والایی داشت و روایت است که در سال ۱۴۴۷م شاهرخ مرزا به تشویق گوهر شاد بیگم برای سرکوبی نواسه اش سلطان محمد پسر بایسنقر به اصفهان لشکر کشد و تعدادی از بزرگان و اشخاص بانفوذ شهر را به اتهام همدستی با وی دستگیر و شاه علاالدین محمد که از سادات و نقبای آنجا بود، را به دار آویخت.
پس از مرگ شاهرخ مرزا در سال ۱۴۴۶م٬ علی الرغم جدال و ستیز های فراوان، گوهرشاد بیگم توانست نواسهٔ مورد علاقهٔ خود را به اریکهٔ قدرت شانده و توانست برای مدت ۱۰ سال عملاً بالای امپراطوری بزرگی که از دریای دجله تا سرحد چین امتداد داشت، حکمروایی نماید.
گوهرشاد بیگم به تاریخ ۱۹ جنوری ۱۴۵۷م در جریان قیام مرزا ابولقاسم بابر در زمان سلطنت سلطان ابوسعید، به اثر دسیسهٔ بعضی از مشاوران ابوسعید و به دستور سلطان در شهر هرات به سن ۸۰ سالگی اعدام گردید.
جسد گوهر شاد بیگم این زن تاریخ ساز در کنار مزار همسرش شاهرخ مرزا در هرات باستانی در مقبرهٔ خانواده شاهی که در تصویر دیده میشود، به خاک سپرده شد.
روحش شاد، یاد کارنامه هایش جاودان و بهشت برین مکانش باد.
ناصر اوریا * ۲۷ اگست ۲۰۲۲ – تکزاس Naser Oria