دسترسی به آبهای آزاد یکی از مؤلفههای کلیدی برای توسعه اقتصادی و تجارت بینالمللی کشورها محسوب میشود. با این حال، شماری از کشورها به دلایل جغرافیایی یا تحولات تاریخی و استعماری از این مزیت طبیعی محروم ماندهاند. در جهان امروز، ۴۳ کشور مستقل فاقد ساحل بحری هستند و دسترسی مستقیم به ابحار آزاد را ندارند. این کشورها که به عنوان «کشورهای محاط در خشکه» شناخته میشوند، با مشکلات متعدد اقتصادی و تجارتی مواجه میباشند و افغانستان یکی از این کشورهاست که محرومیت آن از دسترسی به دریا، ریشههای تاریخی، سیاسی و استعماری دارد.
وضعیت کنونی افغانستان به عنوان یک کشور محاط در خشکه، پیامد مستقیم دوران استعمار انگلیس است. بریتانیا طی توطئههای متعدد و با استفاده از «امیران دست نشانده و فاقد صلاحیت»، بخشهایی از خاک افغانستان را غصب نمود و با خروج استعمار انگلیس از منطقه در سال ۱۹۴۷، این اراضی برخلاف همۀ نورمهای پذیرفته شدۀ بینالمللی، به کشور تازه ایجاد شدۀ پاکستان واگذار گردید. به این ترتیب، افغانستان از حق مسلم تاریخی و جغرافیایی خود برای دسترسی به ابحار آزاد محروم شد.
اگرچه برای کاهش و رفع مشکلات کشورهای محاط در خشکه، توافقنامهها و معاهدات بینالمللی متعددی تدوین شده و راهحلهایی توسط حقوق بینالملل ارائه گردیده است، اما افغانستان سال ها در عمل با چالشهای جدی در این زمینه مواجه است و حکومتهای پاکستان از بدو ایجاد تا به امروز، به صورت مکرر از موقعیت جغرافیایی خود به عنوان ابزار فشار سیاسی استفاده کرده اند. چنانچه هرزمانی که پاکستان در داخل با معضلات لاینحل مواجه شده، به منظور انحراف افکار عامه مردم خود، به بستن سرحدات با افغانستان اقدام نموده است. این اقدامات نقض صریح تعهدات و اسناد حقوقی بینالمللی تلقی شده و صدمات بزرگی بر تجارت و امور اقتصادی افغانستان وارد نموده است.
نمونۀ تازه از این اقدامات خصمانه، جلوگیری از عبور اموال تجارتی افغانستان، از جمله میوه تازه افغانستان است که باعث توقف صدها وسیله نقلیه در سرحدات و فاسد شدن محموله ها شده است.
در راستای درک ابعاد این معضلۀ حقوقی و پی بردن به نقض توافقات و معاهدات بینالمللی از جانب پاکستان، اثر ارزشمندی با عنوان «حقوق کشورهای محاط در خشکه در حقوق بین الملل» توسط محترم دوکتور ضیا نظام دیپلمات مجرب، باسابقه و قبلاً سفیر افغانستان در بروکسل، ویانا و روم به رشتۀ تحریر درآمده است.
این کتاب اثر ابعاد گوناگون مشکلات کشورهای فاقد سواحل بحری را از منظر تاریخی و همچنین از دیدگاه مقاولات و معاهدات حقوقی بینالمللی که در این باره عقد شده، با تفصیلات بسیار دقیق بررسی نموده است. علاوه بر تحلیلهای حقوقی و تاریخی، این اثر شماری از کنوانسیونها و موافقتنامههای بینالمللی مرتبط با همین عرصه را نیز ضمیمۀ خود ساخته است که به خواننده امکان میدهد به متون اصلی اسناد بینالمللی نیز دسترسی داشته باشد.
نویسندۀ کتاب لطف نموده و کتاب را به «انجمن سراسری حقوقدانان افغانستان» اهدا و اجازه پخش دیجیتال این اثر ارزشمند را داده اند که این امر دسترسی حقوقدانان، محققان و عموم علاقهمندان به این مبحث حیاتی را تسهیل میبخشد.
به نمایندگی از انجمن سراسری حقوقدانان افغانستان از محترم دوکتور ضیا نظام صمیمانه اظهار سپاس و برایش طول عمر و موفقیت های بیشتر آرزو می نمایم. با حرمت
نوت ؛ مؤلف این کتناب : دوکتور ضیا نظام – قبلاً سفیر افغانستان در بروکسل، ویانا و روم با حرمت
محمد قاسم آسمایی
17 نومبر 2025
——
کتاب از لینک زیرین قابل دانلود است: