در افغانستان بهودی های زیادی زیست می نمودند که بیشتر آنها در هرات به محلهء برادرانی ها، مهمند ها،کوچهء مرغ فروشی، کوچهء موسایی ها اقامت داشتند ، که آنها در همان محلات. کنیسه های داشتند که به عبادت می پرداختند. چهار کنیسه در هرات شناسایی شده است که از جمله می توان از معابد گل وگیا، آشور ، غول یواو و معبد شمایل یادآوری نمود.
من همواره علاقه داشتم تااین کنیسه هارا از نزدیک مشاهده کنم چون در بین کوچه ها قرارداشت پیدا نمودن آن برایم دشوار بود ، خوشبختانه روزی یکی از دوستان متدین ،منور و هنرور من جناب آقای فوزی امینی که زمانی در همان محدوده ها زیست داشته موتری را تهیه نموده بود مرا با خود به دو کنیسه ای که ورود به آن به نسبت اینکه از این کنیسه ها به عنوان مسجد و مکتب استفاده می شود آزاد بود با خود برد که از لطف شان اظهار امتنان می نمایم.
یکی ازین معابد بنام معبد گل وگیا نامیده می شود در شمال بازار عراق، محلهء برادرانی ها در گذر چرخ تابان یا کوچهء قودال یاد می شود موقعیت دارد که اکنون بنام مسجد بلال نامیده می شود. این معبد از نگاه تاریخی دردرجه ءدوم است واز نگاه سبک معماری از دیگر معابد فرق داشته واز شهرت بیشتری برخوردار است. صحن بیرونی آن ساختمان خشتی با پنجره های چوبین بوده که اعمار آن آمیخته است از معماری یهودی واسلامی دردورهء تیموریان که تعدادی از آنها چشمگیر می باشد.
قبل از ورود جاکفشی های به مشاهده رسید که از گل و خشت ساخته شده بود وقتی وارد صحن مسجد شدم در قسمت بالا حفره های سلیب مانندی نظرم را به خود معطوف داشت ، از امام‌مسجد در مورد این حفره ها سوال نمودم او برایم گفت که زنان یهودی در بالا در پشت همین حفره ها برای شنیدن موعظه اخذ موقع می نمودند و آواز را از پایان شنیده می توانستند و هم پایان را می دیدند، از قرینه پیداست که بین مردان وزنان یهودی حجابی وجودداشته است.
باید یادآور شد که درین معبد حمام و چاهی هم در قسمت زیرین وجود داشته که طبق اظهار جناب حبیب (نوری) که در پروژه آقا خان برای مرمت کنیسه های یهودی ها ایفای وظیفه می نموده این چاه و حمام زیر زمینی را میکوه می گفتند و آن هم برای پاک کردن افراد اشخاصی که گناه را مرتکب می شدند و یا طفل نو‌تولد و مادرش را در آنجا غسل می دادند. در چند راه پله دیگر در ضلع غربی راه باریکی وجود داردکه دارای پرخاب کوچکی است که چاه آب در پهلویش قرار دارد که این محل کوچک به زنان اختصاص داده شده است.
معبد دیگری بنام کنیسه شمایل در محلهء مهمند ها، بازار عراق درابتدای گذر مرغ فروشی دیدیم که اکنون از این کنیسه به عنوان مکتب استفاده می شود دروازه را کوبیدم بعد شاگردی آمد و نزد مدیر رفت و بعد مدیر مدرسه آمد و مارا به داخل راهنمایی کرد. این کنیسه با کنیسه ء قبلی شباهت نداشت وحمامی هم در آن موجود نبود، قبل از این کنیسه در کنار آن حمام عمومی بود بنام حمام موسایی ها که درقدیم مسلمانان و بهودی با هم ازین حمام استفاده می کردند. من در کودکی به یاددارم که با پدرم یکی دو مرتبه دراین حمام رفته بودم . این حمام از طرف پروژه ء آقا خان بازسازی شده و دروازه اش قفل بود ، گفتند چندی بعد مورد استفاده قرار می گیرد.
شایان ذکر است که معبد گل و گیا را بنام ملا رحمن بهودی یاد می نمودند که منزل اودر مقابل کنیسه قرار داشته که تخریب شده بود و زمین آن در یک احاطه چهار دیواری دیده شد. ملا رحمن یهودی در پیشرفت هرات در زمینه تجارت فعالیت های زیادی داشته است . این تاجر معروف از دانش و تجربهءعالی تجارت برخوردار بوده است. مواد و پیداوار هرات را به خارج صادر می کرد وبعد از بازار یابی درخارج کشور به مردم‌ابلاغ می نموده تا در کشت آن اقدام کنند. بطور مثال گفته اند که بوته ء خارداری رادر کوهستان ولسوالی گلران بنام آهول که خسته های خشک داشت،،همان خسته هارابه خارج می فرستاد که از آن دوا های ارزشمندی ساخته می شده ، او همچنان در معرفی قالین افغانی را در خارج کشور بازار یابی نموده بود. او ودیگر همکاران شناخته شده اش بدون تعصب همواره درجلسات و ضیافت های رسمی که از طرف ولایت تدویر می یافت در کنار دیگر روحانیون هرات و معززین در صدر مجلس می نشستند.
دررآن زمان که زنان کمتر می توانستند در بیرون برای خرید لباس وضروریات خود به بازار ها مرا جعه کنند زنان بهودی پارچه های نفیس وسایل آرایش را که مردان شان از خارج وارد می نمودند با خود به منازل مردم غرض فروش حمل می کردند، و بازنان به قصه می پرداختند و می خندیدند و گاهی چای و نان هم با هم صرف می نمودند و چلم یا قیلان دود می کردند. زنان هراتی که نام های شان را نمی دانستند آنها را (آشنا) یاد می کردند یهودی ها به زنان بزرگ و کامل واژه ء آشنا را به کار می گرفتند و برای مردان کامل هم در پیشوند نام ملا را یاد می کردند که معنی ملا نزد آنها همانا به معنی شخص نیک و کامل بوده است .