به باور آگاهان عرصه مطبوعات و تاریخ نویسان، کشتی مطبوعات در زمان امیرشیرعلی خان به دریایی بیکران این عرصه لنگر انداخت که نخستین نشریه افغانستان تخت نام “کابل” به چاپ رسیده است و گفته میشود نمونه از این نشریه در آرشیف ملی هندوستان وجود دارد. ولی متاسفانه هنوز نمونه از این نشریه به دست روزنامه نگاران و تاریخ نویسان کشور قرار نگرفته است. پوهنیار نوریه اشرف استاد دانشکده ژورنالیزم دانشگاه کابل در چپتر آموزشی اش تحت نام”تاریخ ژورنالیزم افغانستان” با تایید این موضوع که نشریه”کابل” نخستین نشریه افغانستان است می گوید، این نشریه بین سالهای 1242 تا 1245 میلادی به دو زبان دری و پشتو به صورت موقوت فعالیت داشته است. نشریه مذکور جز از پلانهای اصلاحاتی سیدجمالدین افغانی در زمان امیرشیرعلی خان بود. ولی عدهای نشریه “شمس النهار” را که در سال 1873 میلادی شروع به کار کرد، نخستین نشریه در تاریخ مطبوعات کشور می دانند.
زیرا به باور آنان نشریه به نام کابل وجود نداشته است واگر وجود هم داشته به صورت منظم فعال نبوده است و ضمنن سند قوی که این موضوع را تایید کند، وجود ندارد.
مجله میرمن نیز در شماره 62 اش “شمس النهار” را نخستین نشریه رسمی در کشور میگوید. در این نشریه آمده است که “شمس النهار” در سال 1875 میلادی برابر با 1235 خورشیدی به فعالیت آغاز کرد. هرچند معلوم نیست که چندروز بعد یکبار این نشریه چاپ میشد،ولی ذکیه کاویان در مجله میرمن گفته است “شمس النهار” در 16 صفحه و ماه دو یا سه بار منتشر می شد.
ولی آنچه عیان است، این است که مطبوعات کشور نشیب و فرازهای زیاد را در زمانهای مختلف تجربه کرده است، اما به باور اکثر تاریخ نویسان، امان الله خان نخستین پادشاهی بود که به ارزش مطبوعات پی برده بود و گامهای موثر در این راه برداشت.البته نباید فراموش کرد، در این بخش مشوق اصلی شاه امان الله خان محمودطرزی و خانواده اش بود. به باور آگاهان مطبوعات طرزی مطبوعات نوین را به میان آورد و فعالیتهای گستردهای در این بخش انجام داد و به همین سبب او را پدر ژورنالیزم افغانستان می دانند.
به هر صورت گامهای عملی و موثر در عرصه ژورنالیزم و مطبوعات از زمان امان الله خان شروع می شود. درست در زمان امان الله خان بود که آزادی زنان در جامعه مطرح شد و به درخواست محمود طرزی و کوشش خانواده اش، شاه امان الله خان به تاسیس نخستین نشریه اختصاصی برای زنان موافقت کرد. این نشریه “ارشادالنسوان” نام داشت و در سال 1300 خورشیدی به فغالیت آغاز کرد.
البته در آن زمان رادیو و تلویزیون و جود نداشت، ولی بعد از آمدن رادیو در افغانستان، سالها به طول انجامید تا زنان وارد کار در رادیو و بعدها تلویزیون گردد. در نوشته ای حاضر می خواهم معلومات اندکی که در مورد ارشادالنسوان جمع آوری کردم را با شما عزیزان شریک سازم.
ارشادالنسوان
ارشادالنسوان نخستین نشریه اختصاصی برای زنان در تاریخ مطبوعات کشور است. ارشادالنسوان در 1300 مطابق با سومین سال حکومت شاه امان الله خان تاسیس شد، ولی متاسفانه خیلی زود متوقف شد. هرچند در مورد مدت نشر این نشریه اختلاف نظر وجود دارد، ولی اکثر مقالهها و مطالب که در این مورد خواندم، حاکی از کوتاه بودن عمر این نشریه دارند. رادیو بی بی سی در یکی از برنامه” یک قصر و هزار دریچه” که در سال 2009 تهیه شده است، عمر ارشادالنسوان را پنج الی شش ماه گفته است.
در اوایل برج عقرب سال 1394 برای معلومات بیشتر راجع به ارشادالنسوان به وزارت امور زنان رفتم و گفتگویی با بانو زهرا موسویی مدیر مسوول کنونی این نشریه داشتم. بانو موسوی تعداد اسناد و مدارک در رابطه به این نشریه را در اختیارم قرار داد و در آن نیز عمر ارشادالنسوان را بسیار کوتاه گفته است.
اما استاد نوریه اشرف در چپتر آموزشی اش تحت نام تاریخ ژورنالیزم افغانستان عمر این نشریه را هفت سال و بعد از پایان حکومت امان الله خان گفته است.احمدحلیم تنویر نیز عمر این نشریه را هفت سال گفته است. به گفته آقای تنویر در سال 1307 خورشیدی بعد از سقوط دولت امان الله خان ارشادالنسوان از فعالیت باز ماند. معمولن ارشادالنسوان هر 15 روز یکبار نشر می شد. البته من ترجمه پشتو کتاب” د افغانستان تاریخ او خپرونی” آقای تنویر را خواندم. این کتاب که توسط “زبیر شفیقی و فدا محمد فایض” ترجمه شده است، در صفحه 86 نوشته است که در سال 1307 با ختم دوره امان الله خان این نشریه متوقف شد.چیزی دیگر که در همین صفحه کتاب مذکور دیدم نیز برایم تازگی داشت. آنجا گفته است که در زمان برهان الدین ربانی این نشریه از سوی موسسه عالی زنان نیز نشر میشد. ولی در جاهای دیگر اسناد که این حرف آقای تنویر را تایید یا رد کند ندیدم. اما بعد از سقوط طالبان و تشکیل دولت جدید در افغانستان، این نشریه بار دیگر از سوی وزارت امور زنان نشر شد.
برای اینکه خوانندگان گرامی سردرگم نشود، در جمع بندی کلی عمر این نشریه را کمتر ازیک سال میدانم. چون در همان سال اول برخی موضوع ها باعث شد که کم و بیش اختلاف بین محمودطرزی و شاه امان الله خان بوجود بیاید و شاید همین مسله باعث شد ارشادالنسوان متوقف شود. تنش بین شاه امان الله و محمودطرزی در سال 1925میلادی برابر با 1304 خورشیدی به اوج خود رسید.
خصوصن بعد از به قتل رسیدن یک تبعه ایتالوی به نام”پیرنو” که این کار سبب تقویت تبلیغات علیه افغانستان در غرب شد. همین مسله باعث شد که محمود طرزی از وزارت خارجه استعفا دهد.
گذشته از آن در تاریخچه که من از دفتر کنونی این نشریه گرفتهام، نیز عمر این نشریه را کمتر از یک سال گفته است.
نخستین مدير مسوول ارشاد النسوان اسماء رسميه خانم محمود طرزی بود که نامش در ارشادالنسوان به صورت مخفف “ا-ر”نوشته شده است. همچنین نخستین سردبیر یا سر محرر آن روح افزا معروف به منشيه دختر محمد زمان خان طرزي بود که اسم وی پایینتر از نام مدیر مسوول به صورت مخفف”ر-ا” نوشته شده است.
در صفحه اول عنوان اخبار، به حاشيه راست نوشته شده و مقابل آن به حاشيه چپ نام مدير مسوول تحت نام”مدیر” و همچنان سردبیر یا سر محرر آن آمده است. سپس سرمقاله و طور معمول روز، ماه و سال همان شماره درج شده است. هرچند برخی ها در نوشتهها و کتابها و مقالههای شان گفته است که این نشریه با بیت
خانه ام ارشاد النسوان مي كـــند.
اين قدرها وصف عرفان مي كند
نیز مزین شده است، ولی من در عکسهای که از انترنت و برخی منابع دیگر به دست آوردم، این شعر را به وضاحت دیده نتوانستم. زیرا دسترسی به سند اصلی این جریده سختاست و ازسوی دیگر عکسهای که در دسترس من قرار دارد، از کیفیت خوبی برخوردار نیست. البته من به وزارت امور زنان و دفتر فعلی ارشادالنسوان رفتم متاسفانه نتوانستم نسخه اولیه این نشریه را بدست بیاورم. زیرا به گفته مسوولین کنونی این نشریه در وزارت امور زنان، آنان نسخه نخست این نشریه را به دست ندارند.
البته اگر شما عکس هایی از ارشادالنسوان را به دست بیاورید شاید بهتر بفهمید.
این هم نمونه از از ارشادالنسوان:
در این عکس هرچند چندان شفاف نیست، ولی همه چیز به صورت واضح دیده می شود.
این نشریه ویژه زنان بود و اکثر کارهای آن از سوی زنان انجام میشد و بیشتر مخاطبانش زنان بودند. آداب معاشرت، آشپزی، خیاطی، تربیت کودک و … مهمترین مطالب این نشریه را تشکیل میداد.
بعد از تشکیل حکومت جدید و حضور جامعه جهانی در کشور، این نشریه دوباره ازسوی وزارت امور زنان جمهوری اسلامی افغانستان منتشر شد. برای اولین بار در سال 1381 خورشیدی از سوی وزارت امور زنان به نشر رسید و از آن زمان تا اوایل ماه عقرب سال قبل(94 هجری شمسی) 116 شماره این نشریه از سوی وزارت امور زنان به نشر رسیده است. فعلن این نشریه به صورت ماهوار با تیراژ 3000 شماره به دست نشر سپرده می شود. صاحبت امتیاز آن وزارت امور زبان ریاست اطلاعات و ارتباط عامه اداره نشرات این وزارت می باشد.
از سال 1389 خورشیدی بدین سو زهرا موسوی مدیر مسوول این نشریه می باشد.سکرتر مسوول آنبانو فریده جوهرزی است. اما هیئت تحریر آن بیشتر مردان اند و از جمله چهار نفر هیئت تحریر این نشریه تنها یک نفر زن به نام هیلی نیگزاد می باشد و سه تن دیگر مرد اند. دیگرکارهای این نشریه از قبیل دیزان، عکاسی و توزیع و چاپ و نشر توسط مردان انجام میشود. البته این نشریه مطلبها و نوشتههای جوانان و نویسندگان را که در رابطه به موضوعها زنان باشد نشر میکند، ولی آنطور که بانو زهرا موسوی گفت، آنان به دلیل نداشتن بودجه کافی به نوسندگان بیرونی پولی بابت مطلب شان نمی دهند.
این نشریه فعلن در هشت صحفه نشر می شود. در این نشریه مطالب و موضوع ها مربوط به زنان، اخباروفعالیتهای وزارت امورزنان جمهوری اسلامی افغانستان، مسایل و موضوعها حقوق بشری، صحت، آشپزی، معرفی برخی زنان معروف که شجاعتهای از خود به جا گذاشته است، نشر و پخش اخبار و موارد خشونت علیه زنان، و… موارد را نشر میکند. البته در حال حاضر و در روزهای مناسبتی، ارشادالنسوان اکثر موضوعهایش مناسبتی نشر میشود. مثلن اگر به شماره 116 این نشریه که در میزان سال 1394 مطابق با اکتوبر سال 2015 میلادی نشر شده است نگاه کنیم، به خوبی به این امر پی می بریم. این شماره به مناسبت روزجهانی منع خشونت علیه زنان نشر شده است و در قسمت بالای اش نیز نوشته شده است” ویژه ی روزجهانی منع خشونت علیه زن”. در این شماره به موضوعهای مربوط به خشونت علیه زنان پرداخته شده است.نشست دوستانه که در وزارت امور زنان و دفتر ارشادالنسوان با خانم زهرا موسوی مدیر مسوول این نشریه داشتم، بانو موسوی گفت، این روند یعنی نشر شماره ویژه در روزهای مناسبتی همیشگی است و آنان در وقتهای مناسبتی، اکثر مطلبهای ارشادالنسوان را مناسبتی تهیه میکند.
سرمقاله این نشریه که معمولن در صفحه دوم به نشر می رسد، به موضوعها مهم مربوط به زنان مانند، فراز از منزل و … می پردازد.
از یک سال به این سو مسوولین ارشادالنسوان چهار ستون ویژه برای زنان نیز در این نشریه اختصاص داده است که موضوعها تربیه کودک، خانه داری، دانستنی ها صحی، مسایل بارداری و … را که بیشتر جنبه آگاهی دهی برای زنان دارد، در آن می نویسند.
فعلن ارشادالنسوان بعد از چاپ از طریق پست به تمام ریاست های امورزنان در 34 ولایت کشور فرستاده میشود و از آنجا در ادارات مختلف توزیع می گردد. قابل ذکر است دسترسی به این نشریه کاملن رایگان می باشد. یک نکته را نباید فراموش کرد که ارشادالنسوان به دو زبان ملی دری و پشتو نشر میشود که البته بیشترین مطلبهای آن به زبان دری می باشد. به چند شماره این نشریه که من دست رسی پیدا کردم، هیچ مطلبی به دیگر زبانهای رایج درکشور و زبانهای بین المللی ندیدم.
چگونگی فعالیت های نشراتی ارشادالنسوان
- تدویر جلسه روزمره و هفته وار مدیریت جریده و امریت نشرات.
- دریافت گزارشها از ملاقات های رسمی، سفرهای داخلی و خارجی مقامهای وزارت امور زبان، کنفرانسها، سمینارها و کارگاههای آموزشی که از سوی وزارت امور زنان دایر میشود و …
- نشر و پخش مقاله های نویسندگان که معمولا به صورت رضاکار مطلب های در باب زنان می نویسند و نشر و پخش مصاحبه های که با زنان نخبه و سرشناس کشور.
- گردآوری و نشر موضوع ها و مطلبهای که در سایت های مختلف در باب زنان در سطح ملی و بین المللی نوشته شده است، در ارشادالنسوان.
- سرمقاله موضوعهای انتخاب میشود که سوژه داغ روز در باب زنان باشد.
هدف و مرام فعلی این نشریه
معمولن هر نشریه و هر ارگان نشراتی مقصد وهدف خاصی را دنبال می کند و برای رسیدن به ان هدف هزینههای هنگفت را متقبل می گردد. ارشادالنسوان نیز با در نظر داشت مقصد و هدف خود در آسمان مطبوعات کشور می درخشد. بانو زهرا موسوی مدیر مسوول این نشریه در پاسخ به سوالهایم، مقصد از نشر ارشادالنسوان را موردهای ذیل گفته است.
- معرفی پلان کاری ملی برای زنان افغانستان و انعکاس فعالیتهای وزارت امور زنان جمهوری اسلامی افغانستان
- نشر مسایل و موضوعهای حیاتی زنان در قالب مقالهها، گزارشها و مصاحبهها.
- جندر سازی مطبوعات کشور و تاکید بر حضور زن در عرصههای مختلف حیات اجتماعی
- معرفی زنان نخبه و خلاق در سطح ملی و بین المللی
- توسعه همکاری با نهادهای جامعه مدنی، نهادها و انجمنهای که در راه احقاق حقوق زنان فعالیت دارند.
- بررسی ریشههای تبعیض جنسیتی موجود کشور و تغییر در نگرش منفی نسبت به زن.
- دسترسی زنان به مطبوعات و بررسی رسانههای داخلی و خارجی
- پیگیری تازههای تحقیقاتی درخصوص زنان در سطح ملی و بین المللی
- دریافت مشکلها، چالشها و نیازهای زنان و انعکاس آن
مشکلهای فراراه جریده ارشادالنسوان
زمانی حرفی از چالش و مشکل می شود، در ذهن همه مشکل مالی و پولی می چرخد. وقتی پایی یک رسانه دولتی که از سوی دولت تمویل و نشر و پخش میشود به میان می آید، کمتر کسی باور میکنند که مشکل مالی در آن رسانه وجود داشته باشد. خصوصن اگر آن نشریه در باب زنان فعالیت کند. چون اکثر نهادهای خارجی و کشورهای بیرونی در بخشهای حقوق بشری و مسایل مربوط به زنان سرمایه گزاری میکنند. اگر شمابه وزارت امور زنان رفته باشید و نگاهی به دفتر ارشادالنسوان کرده باشید، هرگز تصور نمی کنید این نشریه با مشکلی روبرو باشد. همه چیز در دفترکاری این نشریه منظم به نظر می رسد و امکانات که در دسترس شان قرار دارد، نسبت به هر نشریه دیگر در کابل بهتر است. من حدود یک و نیم ساعت در دفتر نشریه ارشادالنسوان و مجله میرمن که هردو در یک تعمیر و منزل است، بودم و از جریان کارشان دیدن کردم و با مسوولین این دو نشریه حرف زدم. با این وجود ارشادالنسوان نیز با مشکلهای متعدد دست و پنجه نرم می کند از جمله.
- بودجه دولتی این نشریه از سال(1393)قطع شد. بانو زهرا موسوی مدیر مسوول این نشریه در ایمیل که برای من فرستاده است، می گوید از یک سال به این سو بودجه دولتی این نشریه قطع شده است.
- مانعها و کمبودها جهت دسترسی به منبعهای معلوماتی
- حاکم بودن نسبی سانسور بر فضایی نشراتی این نشریه.
- کم بودن تیراژ ارشادالنسوان. هرچند ارشادالنسوان به صورت ماهوار با تیراژ سه هزار به چاپ میرسد؛ ولی با توجه به اینکه افغانستان دارای 34 ولایت است و نهادها و انجمن های مختلف و ادارات گوناگون وجود دارد، سه هزار شماره به هیچ وجه کافی نیست.
با احترام عبدالنصیرموحدی