در دههٔ دوم قرن ۲۱ میلادی موضوع وحدت احزاب و سازمانهای دموکراتیک و مدنی در افغانستان اوج گرفته بود. در این جریان موضوع جبهه سازی و ائتلاف سازی نیز ورد زبان روشنفکران افغانستان بود. یک وقت رهبران ۱۱ حزب و سازمان مترقی و مردمی تصمیم گرفتند که قبل از وحدت سازمانی در یک ائتلاف باهم حرکت و فعالیت کنند. در همان زمان یک جبههٔ قوی دیگر تحت نام (جبههٔ نجات از بحران) در کشور تأسیس شد که در آن سیاستمداران مترقی و سازمانهای ملی با هم جمع شده بودند. اما بعد از بیشتر از سه- چهارسال فعالیت خویش به زندگی خویش ادامه داده نتوانست.
این ائتلاف و جبهه مانند سایر تلاشهای اتحاد مردمی به نظر من عمدتاً از خاطر به ناکامی انجامید که رهبران احزاب که صفوف سازمانهای خویش را به شکل از اشکال در گروگان گرفته بودند، به ماهیت جبهه و ائتلاف سیاسی و تفاوت آن با جنبش و حزب سیاسی پی نه برده بودند. در نتیجهٔ مدیریت ناسالم، پروسهٔ ائتلاف و جبهه سازی به ناکامی انجامید. من در همان وقت به این نتیجه رسیدم که نسبت عدم موجودیت تجارب کافی و تصویر و رشد تیوریکی، افغانها در بارهٔ تشکیل جبهه و ائتلاف با تفاوت آن با حزب سیاسی و جنبش اجتماعی از نگاه تشکیلات، اهداف و ایدیولوژی متوجه نگردیده اند.
با در نظرداشت وضعیت سیاسی کشور و رشد فکری مبارزین سیاسی من در میانه سال ۲۰۱۲م یک مقالهٔ مشرح تحلیلی، علمی و رهنمودی را به زبان پشتو تحت عنوان (گوند، جبهه او جنبش) نوشتم. در آنجا حزب سیاسی را تعریف نموده و در بارهٔ اهداف و تشکیلات آن روشنی انداختم. جبههٔ سیاسی و تفاوت و تشابه آن با ائتلاف سیاسی و حزب سیاسی مفصلاً توضیح نمودم که در اخیر در بارهٔ جنبش یا (خوځښت) هم معلومات کافی ارائه نمودم. موضوعات را از دید تاریخی، علمی و تجربوی تشریح کردم که جنبش چه تفاوت ها و چه تشابهات با حزب، ائتلاف و جبهه میداشته باشد. این مقاله که در چند بخش نشر شده است، برعلاوهٔ صفحهٔ فیسبوکی اینجانب در ویبسایت های افغانی نیز دریافت می شود.
در شرایط فعلی که بار دگر پروسه های وحدت سازمانی و اتحاد عمل نیروهای مدنی و روشنفکر در افغانستان و بالخصوص در بین افغانهای خارج از کشور مروج گردیده است، ضرورت آن مبرم میگردد که گردانندگان و مدیران امور به تشابهات و تفاوتهای شکل رهبری و تشکیلاتی، نوعیت فعالیت های سیاسی و اصول ایدیولوژیک حزب و ائتلاف و جبهه و جنبش متوجه بوده، یکی با دیگر مغالطه و مزج ننمایند. در غیر آن علی الرغم تلاشهای خستگی ناپذیر و نیت نیک و صادقانه به موفقیت های مطلوب نمی رسند.
چون حزب سیاسی و ائتلاف سیاسی دو فُرم و قالب از هم متفاوت فعالیت سیاسی اند، فلهذا تشکیلات حزبی و تشکیلات ائتلاف هم در برخی ویژگی ها بایکدیگر تفاوت دارند.
حزب سیاسی در وضعیت نورمال یک سازمان رسمی و منسجم سیاسی است که دارای یک برنامهٔ ستراتیژیک، ایدئولوژی واحد، و اهداف خاص بوده که از منافع اقشار و گروه های اجتماعی معین دفاع و حمایت می کند. اعضای حزب به اصول و اهداف حزب وفادارند و برای رسیدن به آنها فعالیت می‌کنند. احزاب معمولاً دارای یک ساختار رسمی و نظم سازمانی نسبتا منضبط، وسیع و دوامدارهستند که شامل رهبری، کادرهای ورزیده، اعضا، شعبه‌ها، کمیته‌ها و کمیسیون ها می‌شود. در حالیکه ائتلاف یک توافق موقت و غالباً ستراتیژیک بین دو یا چند حزب یا گروه سیاسی است که برای رسیدن به یک هدف مشترک (مانند پیروزی در انتخابات یا تصویب یک لایحه) در زمان معین ایجاد می‌شود. این گروه‌ها که در ائتلاف واحد برای بدست آوردن اهداف معینه و در مقیاس بزرگ باهم یکجا فعالیت می نمایند، ممکن است ایدئولوژی‌های متفاوتی داشته باشند اما برای رسیدن به هدفی خاص تصمیم به همکاری می‌گیرند. چون اهداف حزب با ائتلاف، زمان تعهد و نوع فعالیت آنها باهمدیگر فرق دارد، فُرم تشکیلاتی آنها نیز از همدیگر متفاوت تر است.
هدف یک حزب سیاسی طولانی‌مدت است و معمولاً در جهت دستیابی به قدرت سیاسی و اجرای برنامه‌های خود در سطح ملی یا محلی به صورت دائم و مداوم فعالیت دارند، فلهذا تشکیلات حزبی هم وسیع بوده و بر ستونهای مستحکم استوار می باشد. برای فعالیت روتین خود در سطح رهبری دارالانشأ را می سازند که امور روزمره را هدایت نماید، دفتر سیاسی نیرومند می سازد که جلسات منظم در مدت کمتر را دایر نماید، تا وضعیت را همه جانبه تحلیل و تجزیه نموده و حزب را رهبری کند، کمیتهٔ مرکزی میسازد که صلاحیت های تصاویب بزرگ و ستراتیژیک را به عهده دارد. از همه مهمتر اینکه هر حزب به شکل از اشکال اجماع وسیع اعضأ (کنگره) چه به شکل انتخابی یا انتسابی در تشکیلات خویش میداشته باشد که معمولا در مورد امور مهم داخلی حزب، تعین رهبری برای چند سال و سیاست ستراتیژیک حزب بعد از بررسی همه جانبه تصامیم لازم اتخاذ میدارند. حزب در جنب رهبری و ارگانهای ولایتی و ولسوالی برای بهبود فعالیت خویش، کمیته های مانند کمیته کار با جوانان، کار با زنان، کمیسیون تبلیغ و ترویج، شعبهٔ مالی و اداری، ارگان کنترول و نظارت بر فعالیت اعضا و غیره را در تشکیلات خویش می گنجاند و افراد را برای مدت نسبت طولانی در آنجا توظیف می نماید.
ائتلافها برخلاف احزاب، معمولاً برای اهداف مشترک طویل المدت نه، بلکه دور یک هدف خاص و در یک دور زمانی مشخص (مانند دوران انتخابات یا یک بحران سیاسی) بر مبنای یک توافق مختصر تشکیل می‌شوند. بعد از رسیدن به هدف یا پایان دوره مورد نظر، ائتلافها ممکن است منحل شود و اگر به کارخویش دوام بدهند، معمولا تحت شرایط جدید و تعهدات جدید فعالیت می نمایند. در ائتلاف، گروه‌ها و حزب‌های مختلف ممکن است ایدئولوژی‌های متفاوتی داشته باشند و برای رسیدن به توافق، مجبور به کنار گذاشتنِ برخی از خواسته‌ها یا پذیرش مصالحه‌ها شوند. از لحاظ تشکیلاتی از نظر تاریخی، تجربوی و علمی برای رهبری ائتلافها ضرورت به تشکیل ارگانهای وسیع مشترک رهبری، کمیته مرکزی، اجلاس وسیع اعضای همه طرف های ائتلاف و تشکیل ارگانها، کمیته ها و کمیسیون ها در سطوح مختلف ضرورت نمی باشد. چون فعالیت ائتلاف قصیرالمدت است و اهداف آن از لحاظ کمیت محدود می باشد، پس تشکیلات باید جوابده مقتضیات فعالیت قصیرالمدت ائتلاف باشد و بس. تشکیلات وسیع غیر ضروری و ناکارآمد، تهیه و تصویب اسناد اضافی بر علاوهٔ توافقنامهٔ اولی، اصول تشکیلاتی مشابه تشکیلات حزبی و غیره نمی داشته باشد. اصول رهبری یک ائتلاف دموکراتیک از اصول رهبری یک حزب دموکراتیک تفاوت دارد. در یک حزبی سیاسی معمولا تصامیم بر اکثریت آرأ گرفته می شود، مگر آنکه در موضوع مشخص به نوع دیگر در اساسنامه یاد آوری شده باشد. اما تصامیم در ائتلاف بر اصل توافق، تفاهم و اقناع و همچنان انعطاف و گذشت آگاهانهٔ جوانب صورت می گیرد.
در اخیر باید گفت که احزاب معمولاً دارای یک ساختار رهبری مشخص و سلسله‌مراتبی هستند. تصمیمات بر اساس خط‌مشی‌های حزب و با رعایت نظم داخلی گرفته می‌شود؛ اما ائتلافها نیازمند مشورت و توافق بین رهبران گروه‌های مختلف هستند و ممکن است پروسهٔ تصمیم‌گیری پیچیده‌تر و زمان‌برتر باشد چون باید نظرات و منافع متنوعی جوانب را مد نظر قرار دهند. تفاوت اصلی بین این دو در این است که احزاب سیاسی سازمانهای دائم و پایدار با ایدئولوژی و برنامه مشخص هستند، در حالی که ائتلافها توافقات موقت بین گروه‌های مختلف برای رسیدن به یک هدف خاص و مشترک می‌باشند.
۱۷ اکتوبر ۲۰۲۴م