شیخ الرئیس، حجت الحق، امام الحکما، ابو علی حسین بن عبدالله معروف به ابن سینا، طبیب نامدار و حاذق، فیلسوف بی بدیل، دانشمند عالیجاه، نویسنده، مؤلف و متفکر سترگ و بینظیری است که نسبت خدمات ارزشمند و ماندگارش در عرصه های مختلف علوم، در زمرۀ بزرگترین دانشمندان و متفکران جهان محسوب میگردد.
ابن سینا یا این نابغۀ زمان و نادرۀ دوران به قول اکثر مؤرخین و محققین در سال (370 هـ ق) برابر با (359 هـ ش) مطابق (980 م) در منطقۀ افشنه از توابع بخارا، اوزبیکستان کنونی چشم به جهان هستی گشود.
ابو عبید جوزجانی یکی از معروفترین شاگردان ابن سینا که اکثریت کتابهای ویرا برشتۀ تحریر درآورده است در قسمت شرح حال ابن سینا از زبان خودش چنین می آورد:
«پدرم از اهل بلخ بود و در عهد نوح بن منصور سامانی پادشاه خراسان از آنجا به بخارا نقل مکان کرد و در قریۀ خرمیثن که از توابع بخارا است به کارهای دیوانی مشغول گردید، در نزدیکی آن قریۀ دیگری است موسوم به افشنه و پدرم از این ده مادرم (ستاره) را به همسری گفت و در آنجا ساکن شد و من آنجا بدنیا آمدم، سپس برادرم متولد شد و از آنجا به بخارا منتقل شدیم…». (شرح حال دانشمندان ایران و جهان، نوشتۀ اکبر مرتضی پور)
ابن سینا وقتی دوباره به بخارا رفت، برایش معلم قرآن گرفتند و او تا سن ده ساله گی قرآن را تمام کرد و از علم ادب نیز به حد لازم بهره ور گردید که این امر باعث تعجب همه کسان شده بود. بعدها ابن سینا از شخصی بنام محمود مساح علم حساب و هندسه را فرا گرفت و در عین حال نزد ابوعبدالله ناتلی که از اهل ناتل از بلاد طبرستان به بخارا آمده بود شروع به آموختن علم منطق نمود، ابن سینا تا اندازه یی در آن علم تبحر حاصل کرد که بعد از چندی از استاد خود ناتلی در علم منطق پیشی گرفت و بی مدد استاد و رهنمایی او همه مسایل را میدانست و بخوبی تحلیل میکرد.
ابن سینا چندی بعد به علم طب رغبت و علاقه پیدا کرد و کتابهای زیادی را که در آن عرصه موجود بود به مطالعه گرفته به کاوش و پژوهش پرداخت، بگفته خود ابن سینا چون علم طب از علوم مشکل نیست بناً با گذشت اندک زمان پیشرفت های زیاد و چشمگیری در آن ساحه نمود، او تا سن شانزده ساله گی از علم طب به حد کافی دانش اندوخت و در عین زمان اکثریت حکما و فضلای مشهور عصر نزد وی می آمدند و علم طب می آموختند. ابن سینا همچنان در کنار مطالعه و تدریس علم طب به معالجه و مداوای مریضانی نیز مبادرت میورزید که بدون شک از این درک نیز تجارب مثمر و مؤثری بدست می آورد.
شهرت و بلندآوازه گی ابن سینا در طبابت زمانی زبانزد عام و خاص شد که مریضی نوح بن منصور پادشاه سامانی را علاج کرد که همه اطباء و حکمای وقت از معالجه و تداوی آن عاجز مانده بودند. بعداً وی بپاس این خدمتش به کتابخانۀ شاهی که مخصوص شهزاده گان و اشراف زاده گان وقت بود دسترسی پیدا کرد، او از این فرصت طلایی بدست آمده به حد کافی مستفید و مستفیض گردید و عمده ترین کتابهای را که در آن عصر در زمینۀ طبابت نوشته شده بود مورد مطالعه و پژوهش قرار داد.
ابن سینا تا سن هژده ساله گی به تمام علوم مروجۀ عصر غالب آمد و تا آن موقع هیچ یک از علوم نبود که او ندانسته باشد، وی از همه علوم نظیر طبابت، منطق، فلسلفه، علوم طبیعی، ریاضی، هندسه، نجوم و الهیات بهره کامل داشت و بگفتۀ خودش بعد از سن هجده ساله گی دیگر به علم او افزوده نشد، صرف فرق حال آن روز با گذشته اش این بود که در آن وقت همه مطالب را بهتر به حفظ داشت اما اکنون همه چیز در وی رسیده تر و پخته تر گردیده است.
راقم این سطور چون فارمسست میباشم، اشتیاق و علاقه ام نسبت به مسلک و مسایل طبی مرا وادار ساخت تا در مورد حیات پر بار این طبیب نامور، فیلسوف گرانمایه و دانشمند بی بدیل سرزمین خراسان و جهان نکاتی چندی را برشته تحریر بیاورم تا خدمتی باشد برای علاقمندان و دوستداران آن بزرگمرد دنیای دانش و خرد.
در اینجا گذشته از دیگر موارد و علوم مختلف که ابن سینا در آن تبحر داشت ترجیح میدهم تا در مورد کتب، آثار و نوشته های وی در خصوص طب و فارمسی اندکی روشنی اندازم تا باشد جایگاه و مقام علمی آن حکیم بلند نام و کثیرالابعاد در زمینۀ طب بیشتر واضح گردد. .
یکی از کتابهای مشهور و معروف ابن سینا در قلمرو طب بنام «القانون فی الطب» یا قانون در طب است که تقریباً هفتصد سال در مراکز مهم علمی، پژوهشی و تحقیقی اروپا تدریس میشد و از همین خاطر بود که ابن سینا در اروپا به القاب «رئیس الاطباء» و «ملک الاطبا» شناخته شد، این کتاب یکی از امهات علم طب است که اصلاً بزبان عربی نوشته شده و اکنون به اکثریت زبانهای جهان بزیور ترجمه آراسته گردیده و پخش و نشر یافته است.
کتاب «قانون» مشتمل بر پنج جلد میباشد که هر کدام دارای فصل ها و بخش های جداگانۀ ذیل است:
- جلد اول آن در مورد کلیات و عمومیات علم طب میباشد؛
- جلد دوم آن مربوط به خواص و کیفیت ادویه جات حیوانی، گیاهی، کیمیاوی و معدنی بوده که به طرز الفبا طبقه بندی شده و تقریباً (700) نوع مادۀ دوایی در آن به معرفی و شناسایی گرفته شده است؛
- جلد سوم آن در مورد انواع بیماری های بدن و طرق تداوی آنها است؛
- جلد چهارم آن مربوط به زیبایی، جلد و ملحقات آن میباشد؛
- و جلد پنجم آن به دواهای ترکیبی و مرکب مانند شربت ها، روغن ها، پودرها، مالیدنی ها، جوشانده ها، دم کرده ها و نوشیدنی های طبی مختص گردیده است.
قبل از ظهور ابن سینا در ساحۀ طب، دو کتاب عمده و مهم در عرصۀ طبابت در حوزۀ علمی جهان اسلام موجود بود، یکی کتاب «الحاوی» از محمد بن زکریای رازی و کتاب «کامل الصناعه الطبیه» از علی عباس مجوسی که ابن سینا این هردو اثر را دیده، خوانده و مورد استفاده قرار داده است، اما کتاب قانون ابن سینا طی چندین سده چه در سرزمینهای اسلامی و چه در ممالک اروپایی و غربی همه کتابهای دیگر طبی را در زیر سایۀ خود قرار داده و جایگاه نخست و ویژه را از آن خود نموده است.
یکی از ویژه گی ها و خصوصیات شهرت کتاب قانون، شرح ها، حواشی ها و تعلیقاتی است که از سوی طبیبان و دکتوران مشهور جهان طی سالهای متمادی بر آن نوشته شده است.
ابن سینا در کتاب قانون نظریات و روشهای دو شخصیت بزرگ و مهم علمی و فلسفی جهان، ارسطو و جالینوس (گالینوس) را نیز باهم یکجا ساخته و گاهی هم در مقابل همدیگر قرار داده به مقایسه پرداخته است.
ابن سینا از نظرات، نوشته ها و تجارب این دو دانشمند و متفکر بزرگ به حد اعظمی سود جسته و قسمیکه از فحوای نوشته ها و افکارش بر میآید گرایش او به ارسطو نسبت به جالینوس بیشتر است، در حالیکه کتاب قانون وی بزرگترین سند طبی جالینوسی بشمار میرود، اما ویژه گی خاص وی این است که کتاب قانون را با درج عمده ترین موضوعات با دقیق ترین شکل و عالی ترین شیوه برشتۀ تحریر آورده و به منصه استفاده قرار داده است.
گذشته از اینها ابن سینا چندین رساله و مقالۀ دیگر نیز در ساحۀ طبابت برعلاوه کتاب قانون خلق کرده است که هریک دارای ویژه گی و کیفیت خاص خود میباشد، مانند:
- الارجوزه فی الطب، وی در این اثر خلاصۀ مطالب کتاب قانون را آورده است؛
- مقاله فی احکام الادویة القلبیه؛
- رساله القوی الطبیعه؛
- رساله فی الفصد؛
- رساله معرفة التنفس والنبض؛
- رساله فی البول؛
- رساله شطرالغب؛
- رساله فی القولنج؛
- رساله فی ذکر عدد الامعاء
- و چندین رساله و مقالۀ دیگر.
اکثر مؤرخین و دانشمندان آثار ابن سینا را (250) کتاب و مقاله نوشته اند که بیشتر آنها به زبان عربی میباشد، خوشبختانه امروز تعداد اکثر کتابهای ابن سینا توسط دانشمندان، پژوهشگران و مترجمان در کشورهای مختلف به زیور ترجمه آراسته شده و مورد استفاده قرار دارد. ناگفته نباید گذاشت که این تعداد آثار ابن سینا در منابع مختلف به ارقام مختلف ذکر گردیده است.
ابن سینا یا این شهنشاۀ اقلیم دانش و خرد گذشته از این همه در ادبیات و شعر نیز دسترسی کامل داشت و بزبان های فارسی دری و تورکی سروده هایی نیز دارد، این رباعی یکی از سروده های مشهور اوست:
دل گرچه در این بادیه بســیار شتافت
یکی موی ندانست ولی موی شگافت
اندر دل من هزار خورشـــــید بتافت
آخـــر بــــه کمال ذره یی راه نیافت
«ابن سینا»
سر انجام این دانشمند عالیمقام و طبیب حاذق که عمری را در راه علم و دانش و طبابت سپری کرد و افراد و اشخاص مختلف را در مقابل امراض گوناگون معالجه و مداوا نمود از علاج و درمان خویش عاجز ماند و تسلیم تقدیر الهی گردید و در آخرین لحظات عمر پر بار خود رو بطرف شاگرد و مرید با وفایش ابوعبید جوزجانی نموده چنین گفت:
«فرمانروایی که طی این سالها جسم مرا به این خوبی اداره میکرد متأسفانه در وضعی نیست که به کارش ادامه دهد، گمان میکنم وقتی آن رسیده است که خیمه ام را برچینم.
هرچه به دردت میخورد بردار و بقیه را به فقراء تقسیم کن، صندوقچۀ سکه های طلا را خالی کن و چیزی در آن باقی نگذار.
وی بعد از نفس کشیدن عمیق و مکث دوباره فرمود:
سعی کن نوشته هایم را جمعآوری کنی، آنها را به تو میسپارم، خداوند هر سرنوشتی را که استحقاق دارد برایش تعیین کند.
بعد پلکهایش را برهم گذاشت و رو بطرف عبید جوزجانی نموده گفت، ابو عبید! دوست من، برایم قرآن بخوان؛
ابوعبید جوزجانی شروع به تلاوت آیه های از قرآنکریم نمود».
بالاخره به این ترتیب این متفکر و دانشمند سترگ جهان و علامۀ دوران در روز اول ماه مبارک رمضان سال (428 هـ ق) در سن (58) ساله گی با این جهان فانی وداع گفته جان را به جان آفرین سپرد و پیکرش در شهر همدان کشور ایران به سینۀ خاک سپاریده شد.
————————————-
مآخذ و منابع:
- ابن سینا، قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، نشر ایران؛
- مرتضی پور. اکبر، شرح حال دانشمندان ایران و جهان، انتشارات عطار، تهران 1387؛
- شهرانی. دکتور عنایت الله، ترکان پارسی گوی، ناشر کانون فرهنگی قیزیل چوپان، 1395 هـ، کابل
- سینایی. سید اکرم، ابن سینا طبیب بی همتا و نابغۀ جهان، 1398 هـ ش، کابل؛
- معلومات از سایت های معتبر انترنتی.
با احترام
وحدت الله درخانی
2019 م، کابل