شکست کودتای سیاسی عمران خان از سوی نظامیان پاکستان
اسلام آباد در این روزها وارد تحولات تازهء سیاسی شده و پاکستان بار دیگر به میدان بازی های نظامیان نظامیان این کشور بدل شده است. نظامیان پاکستان بازهم دست به کودتای سفید زدند و در یک سناریوی جدید زیر چتر ارایهء رای عدم اعتماد عمران خان را وادار به برکناری از نخست وزیری پاکستان کردند. تحولات در پاکستان پس از آن شدت یافت که احزاب مخالف به رهبری شهباز شریف دست به راه پیمایی و اعتراض زده و تحرکات تند سیاسی را در پاکستان برضد دولت عمران خان به راه انداخته و خواهان برکناری او شدند. احزاب مخالف ادعا دارند که خان نتوانست وعده های انتخاباتی خود را بسر برساند.
خان در مبارزات انتخاباتی ۲۰۱۳، خود را به عنوان یک جنگجوی ضد فساد معرفی کرد. اما در سال ۲۰۱۸، سیاستمداران فئودال قدرتمند و بسیار فاسد از او حمایت کردند تا به قدرت برسد. خان همچنین بارها از نقش پررنگ ارتش در زندگی عمومی مردم انتقاد کرده بود؛ اما ظهور او به عنوان یک قدرت سیاسی در سال ۲۰۱۸ به طور گسترده به دلیل حمایت نظامیان حاصل شد و حالا هم دلیل برکناری او نتیجهء اختلاف های او با ارتش عنوان شده است. وی در سال ۲۰۱۸ وعده داده بود که سیاست قبیله‌ای را مختل، به فساد پایان داده و اقتصاد را احیا می کند. اما او نتوانست در این مدت وعده‌های خود را عملی کند. برعکس فرورفتن اقتصاد پاکستان در بحران بدهی، دو رقمی شدن تورم و کاهش ارزش روپیه در برابر دالر، سبب افزایش نارضایتی مردم و اعتراض گروه های مخالف برضد عمران خان شد.
بحران در پاکستان پس از آن بالا گرفت که گروه های مخالف عمران خان ائتلافی را زیر نام نهضت دموکراتیک پاکستان تشکیل دادند. این ائتلاف شامل ۱۱ حزب مخالف از جمله حزب مسلم لیگ- شاخه نواز پاکستان، حزب مردم و حزب جمعیت علمای اسلام است. احزاب یادشده با صدور قطعنامهء ۲۶ ماده ای خواستار کناره گیری دولت کنونی، برگزاری انتخابات و پایان مداخله نظامیان در سیاست های کشور شدند و در باره تظاهرات گسترده سه مرحله‌ای هشدار دادند.
بیلاول بوتو-زرداری، نهضت دموکراتیک پاکستان را شبیه به نهضت احیاء دموکراسی خواند که علیه ژنرال ضیاءالحق تاسیس شد و نیز ائتلاف برای احیاء دموکراسی که در مخالفت با ژنرال پرویز مشرف به وجود آمد. این ائتلاف مدعی است که خان در سال ۲۰۱۸ به کمک ارتش به قدرت رسیده بود. پس از بحرانی شدن اوضاع پاکستان پارلمان این کشور تصمیم گرفت تا خان را استیضاح کند و قرار بر آن شد تا در نشست دیگر برای برکناری خان رای داده شود. در حالی که حزب مخالف عمران خان تصمیم داشت در نشست روز یک شنبه پارلمان برای برکناری او بار دیگر رای اعتماد برگزار و او را برکنار کند، نه تنها موفق به تشکیل این جلسه و برکناری عمران خان نشد؛ بلکه به درخواست عمران خان مجلس پاکستان به طور کلی منحل شد تا انتخابات زودهنگام پارلمانی در این کشور برگزار شود. پس از آن تدابیر شدید امنیتی و نظامی در اسلام آباد پایتخت پاکستان بر قرار شد تا این کشور ۲۲۰ میلیون نفری به صحنه رویارویی مخالفان و موافقان عمران خان بدل نشود.
«شهباز شریف» رئیس حزب مسلم لیگ پاکستان جلوگیری از رأی گیری برای رد صلاحیت «عمران خان» نخست وزیر و انحلال پارلمان این کشور را نقض قانون اساسی دانست. وی با متهم کردن حزب «تحریک انصاف» به «خیانت» گفت که عمران خان برای منافع شخصی علیه قانون اساسی توطئه کرده است. رهبر مخالف پارلمان پاکستان تاکید کرد که عمران خان نمی‌تواند به دلیل مواجه با شکست برخلاف توصیه دیوان عالی به «تحریف دموکراسی» و اقدامات فراقانونی متوسل شود. وی در ادامه افزون بر نخست وزیر، رئیس جمهور و رئیس پارلمان پاکستان را نیز به اقدامات فراقانونی متهم کرد. شریف با زیر سئوال بردن ادعای حزب حاکم مبنی بر اینکه طرح عدم اعتماد از سوی منافع خارجی حمایت می‌شود، اظهارداشت که چگونه رئیس پارلمان در ۲۴ مارچ که این طرح به دستورکار نشست اضافه شد، اعتراضی نکرد؟
به دنبال بالا گرفتن تنش میان حزب انصاف و مخالفان، عمران خان فراخوان برگزاری راهپیمایی سراسری به ویژه از سوی قشر جوان پاکستان را داد. وی بحران فعلی سیاسی در پاکستان و خیز جبهه مشترک اپوزیسیون موسوم به “جنبش دموکراتیک پاکستان” علیه دولت را نتیجه توطئه آمریکا و همدستی احزاب مخالف با مداخله خارجی دانست و از مردم خواست تا علیه این توطئه به خیابان‌ها آمده و دست به تظاهرات البته”مسالمت‌آمیز” بزنند.
قرار بود، پارلمان پاکستان با حضور نمایندگان جناح مخالف دولت برگزار شود تا مرحله نهایی رسیدگی به طرح ارائه شده از سوی اپوزیسیون مبنی بر موافقت با عدم اعتماد به نخست وزیر پاکستان انجام شود. نخست وزیر پاکستان به تمامی نمایندگان حزب خود دستور داده بود تا به هیچ عنوان در جلسه امروز شرکت نکنند. با این حال اپوزیسیون پاکستان مدعی داشتن بیش از ۱۹۰ رای موافق با عدم اعتماد برضد عمران‌خان بودند، درحالی که برای به تصویب رساندن عدم اعتماد به نخست وزیر و انحلال دولت به ۱۷۲ رای موافق نیاز بود. مجلس این کشور از ۳۴۲ عضو تشکیل شده است؛ اما به شکل غیرمنتظره‌ای جلسه سلب رأی اعتماد از نخست وزیر پاکستان به تعویق افتاد. رئیس پارلمان پاکستان از آغاز رای گیری برای سلب اعتماد از عمران خان، نخست وزیر این کشور خودداری و این کار را خلاف قانون اساسی عنوان کرد. او مدعی شد که این اقدام مخالف ماده ۵ قانون اساسی کشور است. بر اساس ماده ۵ قانون اساسی این کشور «وفاداری به دولت وظیفه اساسی هر شهروند است» و «اطاعت از قانون اساسی و قانون وظیفه [تخلف ناپذیر] هر شهروندی در هر کجا که باشد و هر فرد دیگری در حال حاضر در پاکستان.»
در این میان عمران‌خان به رئیس جمهور این کشور توصیه کرد که پارلمان را منحل کند. او همچنین بعد از تعلیق جلسه پارلمان در یک برنامه زنده تلویزیونی، از مردم پاکستان خواست تا خود را برای انتخابات زودهنگام پارلمانی آماده کنند. در کمتر از ساعتی خبرگزاری دولتی پاکستان اعلام کرد که عارف علوی، رئیس جمهوری پاکستان امروز پیشنهاد نخست وزیر این کشور برای انحلال پارلمان را پذیرفته است. پس از آن وزیر اطلاع رسانی پاکستان گفت که انتخابات پارلمانی ظرف ۹۰ روز آینده برگزار خواهد شد. به دلیل انحلال مجلس، دولت نیز منحل شده است و عمران خان موظف است تا برگزاری انتخابات پارلمان دولت موقت تشکیل دهد. این اقدام باعث اعتراض گسترده و خشم ائتلاف مخالف شد که طرح رای عدم اعتماد به دولت را ارايه کرده بود. آنان اقدام رئیس مجلس برای عدم برگزاری جلسه رای اعتماد به خان را مغایر قانون خواندند.
ریاست مجلس پاکستان در یک اقدام شتاب زده مانع برگزاری جلسه رای اعتماد توسط مخالفان شد و طرح ارایه شده را مغایر با قانون اساسی، استقلال و حاکمیت کشور دانست. قاسم خان سوری نایب رئيس پارلمان پاکستان اعلام کرد: به هیچ قیمتی براساس مداخله خارجی و توطیه، طرح عدم اعتماد علیه نخست وزیر پاکستان یا برکناری دولت قابل قبول نیست؛ اما ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، این اتهامات را رد کرد و افزود: «ما از نزدیک تحولات پاکستان را دنبال می‌کنیم و به روند قانون اساسی و حاکمیت قانون پاکستان احترام می‌گذاریم و از آن حمایت می‌کنیم.»
عمران خان ادعا کرد، به دلیل عدم اجازه به آمریکا برای نصب سامانه ضد موشکی در خاک این کشور، سفر اخیر به روسیه و اقدام هایی از این دست مورد انتقاد شدید دولت آمریکا قرار دارد. خان افشا کرد، یک نامه تهدیدآمیز از سوی دولت آمریکا دریافت کرده، مبنی بر اینکه اگر با واشنگتن همکاری نکند دولت او منحل خواهد شد. خان ادعا کرد که سفیر پاکستان در یک کشور نامشخص فراخوانده شده و به او گفته اند «اگر و تنها اگر پاکستان عمران خان را در این جلسه رأی اعتماد از قدرت برکنار کند، روابط میان دو کشور عادی خواهد شد.» به وی تاکید شده که «اگر عمران خان شکست بخورد – فارغ از اینکه پس از او چه‌کسی روی کار بیاید – همه چیز بخشوده خواهد شد؛ اما اگر پیروز شود، او منزوی خواهد شد و شما نیز دوران سختی در پیش خواهید داشت.» «جو بایدن» رئیس جمهوری آمریکا از زمان آغاز ریاست جمهوری اش با «عمران خان» تماس نگرفته است. وی عامل بی ثباتی افغانستان را نتیجهء تروریست پروری پاکستان تلقی می کند. آمریکا تا حدودی پاکستان را مسوءول شکست نظامی خود در افغانستان می داند.
عمران خان عوامل نارضایتی غرب را، اجازه ندادن ایجاد پایگاه‌های آمریکایی در خاک پاکستان می داند. ممکن هنگامه آفرینی ها در داخل پاکستان پس از سفر او به روسیه ریشه در نارضایتی های غرب داشته باشد. سفر اخیر او به روسیه انتقادات فراوانی را در پی داشت که در برکناری او تاثیر داشت. وی در دیدار با پوتین از جنگ امریکا برضد تروریزم در افغانستان انتقاد کرده بود. خان از دیرباز با «جنگ علیه تروریسم» مخالف بود. سیاستی که به اعتقاد او، در کشورش پرطرفدار است؛ اما خان یک گام هم برای مبارزه با تروریزم در زمان قدرت خود برنداشت و حتا جرات نکرد تا مانع کمترین فعالیت طالبان تروریست شود. دلیل اش آشکار است که پس از تشکیل پاکستان و بویژه بعد از کودتای ایوب خان در برابر سکندر مرزا سیاست خارجی و حتا داخلی پاکستان را نظامیان این کشور تعیین می کند. از همین رو با تغییر حکومت های ملکی در پاکستان سیاست های تروریست پروری نظامیان این کشور برضد افغانستان تغییر نکرده است. چنانکه دختر نواز شریف به صراحت اظهار کرد که حکومت های پاکستان در چهل سال گذشته بر سر کشور همسایهء خود بلا آوردند و در تغییر حکومت های افغانستان نقش داشته اند. نظامیان پاکستان دیروز زیر نام جهاد و بعد به گفته بینظیر بوتو با ساختن طالبان افغانستان را به جهنم تبدیل کردند. اینکه ذبیح الله مجاهد می گوید با تغییر حکومت ها در پاکستان روابط طالبان با این کشور تغییر نمی کند. او می‌داند که رابطهء طالبان را با پاکستان نظامیان این کشور رقم می زند.
آخرین تلاش های خان برای جلب حمایت نظامیان پاکستان به نتیجه نرسید و کودتای سیاسی او به شکست انجامید. وی شنبه شب جلسه اضطراری کابینه فدرال را برای بررسی وضعیت سیاسی حاکم بر کشور فراخواند و در نتیجهء تلاش های او نشست پارلمان چندین ساعت به تأخیر افتاد. در جریان این تاخیر عمران خان با جنرال قمر جاوید باجوه، لوی درستیز پاکستان دیدار کرد، اما هیچ جزئیاتی از این ملاقات داده نشد. پیش تر از آن خلیل زاد در مورد تمرکز زدایی در افغانستان با باجوه گپ زده بود. هرچند باجوه به بهانهء رفتن موضوع به دادگاهء عالی پاکستان از مداخله خودداری کرد؛ اما واقعیت این است که مصرف خان از نظر نظامیان پاکستان گذشته است.
دادگاه عالی پاکستان تصمیم نایب رئیس پارلمان این کشور را خلاف قانون خواند و به دستور این دادگاه پارلمان دوباره احیا و درخواست رأی عدم اعتماد به عمران خان شنبه ۸ اپریل تکمیل گردید. در جلسه رای اعتماد عمران خان کمتر از ۱۱۰ رای را از آن خود کرد و در مقابل مخالفان او با ۱۷۹ رای خان را سلب صلاحیت کردند. این جلسه پس از آن برگزار شد که ستره محکمه از تلاش عمران خان برای ماندن در قدرت جلوگیری کرد و در ۷ اپریل حکم داد که اقدام برای جلوگیری از رای عدم اعتماد اسامبله ملی خلاف قانون اساسی است. پس از رای عدم اعتماد به عمران‌خان در مجلس ملی پاکستان و برکناری او، رسانه‌های پاکستان اعلام کردند نخست وزیر برکنارشده، چند دقیقه پیش دفتر نخست وزیری را ترک کرده است.
اسامبله ملی پاکستان به احتمال زیاد فردا دوشنبه ۱۱ اپریل در مورد صدراعظم جدید رای گیری خواهد کرد. پیش از این شهباز شریف، رهبر اپوزیسیون و رئیس حزب مسلم لیگ نواز پاکستان گفته بود که در صورت برکنار شدن عمران خان، متحدانش او را به عنوان صدراعظم آینده پاکستان معرفی خواهند کرد. مجلس پاکستان اکنون نخست وزیر جدیدی را تعیین خواهد کرد. این شخص تا اکتبر سال ۲۰۲۳ که قرار است انتخابات بعدی برگزار شود، می تواند قدرت را در دست بگیرد. دیده شود که نظامیان پاکستان چه گزینه ای دارند. آقای خان اولین نخست وزیر پاکستان است که با رای عدم اعتماد برکنار می شود.
عوامل زیادی دست به دست هم داد تا بالاخره خان از قدرت کنار زده شد. عمران خان در سال ۲۰۱۸ از ۳۴۲ کرسی پارلمان ۱۷۶ عدد را در دست داشت. اما بر اساس ادعای مخالفان او در حال حاضر تنها ۱۵۲ رای دارد و در این سال‌ها ۲۲ رای را از دست داده بود.
هرچند خان دست آمریکا را در پشت پرده برکناریش عنوان کرده، اما نگاهی به عملکرد ۴ ساله او در کنار تحولات جهانی نشان می‌دهد که رسیدن به چنین نقطه‌ای دور از انتظار نبوده است. زمانی که خان در سال ۲۰۱۸ به نخست وزیری پاکستان رسید، وعدهء مبارزه با تروریزم را داد و گفت، سیاست قبیله‌ای را مختل، به فساد پایان و اقتصاد این کشور را احیا کند؛ اما او نتوانست در این مدت وعده‌های خود را عملی کند. برعکس اقتصاد پاکستان در بحران بدهی فرو رفت، تورم دو رقمی شد و ارزش روپیه در برابر دالر کاهش یافت. خان به تدریج حمایت‌های عمومی را از دست داد. از سویی هم حوادث جهانی چون؛ افزایش هزینه‌های انرژی و کرونا نقش مهمی در بحران اقتصادی پاکستان ایفا کرد. او در مدت کوتاهی چندین بار تیم اقتصادی خود را تغییر داد و درخواست کمک مالی از صندوق بین‌المللی پول را به تأخیر انداخت. این کمک مالی ۶ میلیارد دالری اصلاحات اقتصادی دردناکی را به همراه داشت که قیمت سوخت و برق را بیشتر افزایش داد.
نه تنها شرایط جهانی با خان یاری نکرد و وی نتوانست اقتصاد ورشکسته و تحت تعزیرات صندوق بین المللی پول پاکستان را از رکود نجات بدهد؛ بلکه خان برای بسر رساندن وعده های پرزرق و برق خود کوتاه آمد. وی در جریان مبارزات انتخاباتی ۲۰۱۳، خود را به عنوان یک جنگجوی ضد فساد معرفی کرد؛ اما در سال ۲۰۱۸، سیاستمداران زمیندار قدرتمند و بسیار فاسد از او حمایت کردند تا به قدرت برسد. خان همچنین بارها از نقش پررنگ ارتش در زندگی عمومی مردم انتقاد کرده بود؛ اما ظهور او به عنوان یک قدرت سیاسی در سال ۲۰۱۸ به طور گسترده به دلیل حمایت نظامیان حاصل شد و حالا هم بسیاری اختلافات او با ارتش را عامل تلاش برای برکناریش عنوان می‌کنند. همچنین مخالفان خان بر این باورند که او با تقلب در انتخابات در سال ۲۰۱۸ پیروز شد. در طول مبارزات انتخاباتی، سه کانال خبری در حین پخش سخنرانی های احزاب اصلی مخالف، قطع شد، در حالی که تجمع های حزب تحریک انصاف، حزب مطلوب خان بدون مشکل پخش شد. از این رو مخالفان عمران خان او را “طالبان خان” می خواندند، زیرا او با گروه های تندرو اسلامگرا متحد شد و همچنان از سوی اردوی با قدرت پاکستان حمایت گردید. اما طرفدارانش از او به عنوان سیاستمدار اصلاح طلب ستایش کردند و بدین باور بودند که خان با نیروی تمام در برابر فساد و همچنان برای بهبود رفاه اجتماعی مبارزه می‌کند. یکی از اشتباه های خان این است که پس از به قدرت رسیدن هیچ کاری برای ترمیم روابط با احزاب مخاِلف انجام نداد، در عوض سیاستمداران برجسته مخالف را به اتهام فساد زندانی کرد. خان از آن زمان بر سرکوب بیشتر آزادی بیان و مخالفان سیاسی دست زد. خان از سه حزب اصلی مخالف به عنوان «سه دزد» یا «سه موش» یاد کرد و همین رویکرد موجب شد که احزاب مخالف با وجود اختلافات با هم بر علیه خان متحد شوند.
هرچند این گونه تحولات در عرصه سیاسی پاکستان چندان عادی به نظر نمی‌رسد، اما برای خود شهروندان این کشور چندان غیرعادی نیست؛ زیرا از سال 1947 میلادی که پاکستان به استقلال دست یافت و موسس این کشور محمدعلی جناح اولین فرماندار کل کشور شد. سپس لیاقت علی خان به عنوان اولین نخست وزیر این کشور انتخاب شد. در پاکستان بعد از استقلال، امکان تدوین قانون اساسی وجود نداشت؛ زیرا این کشور مواجه با مشکلات گوناگونی بود از جمله این که در تاریخ ۱۶ اکتبر ۱۹۵۱ لیاقت علی خان هنگام سخنرانی به قتل رسید. بعد از قتل لیاقت علی خان، تلاش‌های زیادی برای برپایی حکومت جمهوری شد ولی شکل‌گیری این تفکر همواره مواجه با چالش‌های سیاسی و غیرسیاسی بوده است. از تاریخ ۱۴ اگست ۱۹۴۷ تاکنون از جناح تا لیاقت علی خان و سکندر مرزاخواجه نظام الدین، نخستین رئیس‌جمهور پاکستان و خواجه نظام الدین، محمد علی بوگرا، چوهدری محمد علی، حسین شهید سهروردی شاهد خاقان عباسی و … نخست وزیرهای متعددی در پاکستان برسر کار بودند. در حدود ۷۵ سال گذشته و پیش از عمران خان پاکستان ۲۱ نخست وزیر را تجربه کرده است. چند نفر از آنان با دخالت رئیس جمهور و دو نفر هم با دخالت دیوان عالی، رد صلاحیت شدند. به همین دلیل هیچ کدام از نخست وزیران این کشور نتوانستند مدت ۵ ساله حکومت خود را به اتمام برسانند.
در پاکستان از سال ها بدین سو قدرت در دست نظامیان این کشور است و حالا هم ارتش در انتخاب و عزل نخست وزیر نقش تعیین کننده‌ای دارد. چنانکه سکندر مرزا نخستین رئیس‌جمهور پاکستان ۱۹۵۸ قربانی کودتای جنرال ایوب خان و بوتو ۱۹۷۷ قربانی کودتای جنرال ضیاالحق و نواز شریف ۱۹۹۵ قربانی ستیزه جویی خود با راحیل شریف رئیس ارتش و بینظیر بوتو ۱۹۹۹ قربانی کودتای جنرال مشرف
و اکنون عمران خان در سال چهارم نخست وزیری خود قربانی اختلاف با باجوه رئیس ارتش این کشور شد. هیچ یک از نخست وزیران پاکستان نتوانسته‌اند، دوره 5 ساله نخست وزیری خود را تکمیل کنند. هر کدام از آن‌ها به دلایل مختلف از جمله ترور، کودتای نظامی، پرونده‌های فسادمالی، عدم توانایی اداره کشور یا عدم ایجاد امنیت در کشور زودتر دوره 5 ساله نخست وزیری را به پایان نبرده‌اند.
پس از آنکه پاکستان به مثابهء زخم سرطانی خلاف میل مودودی رهبر جماعت اسلامی پاکستان، غفار خان رهبر خدایی خدمتگار یا سرخ جامگان از بدنهء نیم قاره جدا شد. قدرت در دست نظامیان پاکستان بوده و اختلاف دوامدار هند و پاکستان و سه درگیری کلان میان این دو کشور سبب شده که نظامیان در تعیین زمامداران ملکی و سیاست های خارجی این کشور دست بالا داشته باشند و زمامداران ملکی پاکستان ابزاری در دست نظامیان تروریست پرور این کشور باشد. اکنون که از تشکیل پاکستان ۷۵ سال می گذرد؛ حقانیت موضع های مودودی و خان به حقیقت پیوسته است. هرچند علت مخالفت آنان جدایی مسلمانان بود و اما گذشت زمان ثابت کرد که آنان می دانستند، پاکستان بحیث زخم سرطانی نه تنها عامل بی ثباتی هند؛ بلکه بزرگ ترین عامل بی ثباتی کشور های منطقه بویژه افغانستان می گردد. فضای مسلط نظامیان در پاکستان سبب شده که نظامیان این کشور بویژه آی اس آی در میان تمامی گروه های سیاسی این کشور نفوذ داشته باشند و در زمان لازم از آنان استفادهء ابزاری کند. از همین رو هنگامه آفرینی های سیاسی خویش را هر از گاهی زیر چتر واکنش های سیاسی آنان تمثیل می کنند. بنابراین سناریوی برکناری عمران خان هم ادامهء بازی های جنرالان پاکستان است که هرگز در تغییر سیاست های خارجی پاکستان تاثیر گذار نیست. از زمان ایجاد پاکستان تا کنون حکومت های ملکی ابزاری در دست نظامیان بوده و هیچ یک از نخست وزیران این کشور نتوانسته‌اند، وعده های انتخاباتی خود را بسر برسانند. از این رو تمام نخست وزیران پاکستان ناگزیرانه دست و پا بین نظامیان این کشور بوده و مجری سیاست های تروریست پرورانهء نظامیان در افغانستان بوده اند. پس هیچ گاه نمی توان به تحولات سیاسی در پاکستان و تغییر پذیری سیاست های تروریست پرورانهء این کشور بویژه در پیوند به افغانستان چشم امید داشت. یاهو