مرگ صاحبدل جهاني را دليل كلفت است
شمع چون خاموش گردد داغ محفل مي‌شود
همه انسان ها مي ميرند و ما مانند ساير پديده هاي هستي محكوم به فناييم، اما انسان هاي بزرگ با كسب مدارج عالي مردانه زندگي مي كنند و نام خويش را جاويدان مي‌سازند چنانچه شاعر مي سرايد:
مرد نميرد به مرگ، مرگ از او نام جست
نام چو جاويد شد مردنش آسان كجاست.
دانشمند فقيد «پوهاند غلام جيلاني عارض» فرزند مرحوم محمد اسماعيل خان در سال 1308 هـ. ش در قلعه قاضي چهاردهي تولد و روز دوشنبه يازدهم اسد سال 1395 هـ.ش در كارته مامورين شهر كابل اين جهان فاني را وداع گفت. ايشان از مفاخر كشور و يكي از اولين پوهاندهاي افغانستان بودند. وي شخصيت كوشا، خستگي ناپذير و پويا داشتند و نمي گذاشتند لحظه يي از كتب و قلم دور باشند- در هشتاد سال عمر پربارش لحظه‌يي چشمش از كتاب و دست مباركش از قلم و كاغذ دور نبود-عالي مي نوشتند و نيكو از عهده يي هر متن و محتوايي به در مي‌آمدند، در اين زمينه چنين مي فرمودند: «هركاري مشكلي را مي توان با همت عالي و تسليم نشدن در برابر آن مي توان به سر رساند» و مصداق آن، آثار متعددي علمي در زمينه‌هاي جغرافيا است.
«پوهاند عارض» از اولين استاداني است كه بيشترين آثار علمي- تحقيقي در زمينه جغرافيا براي تحصيلات عالي و معارف كشور تأليف و نوشتند. طوري كه اين آثار در زمينه هاي مختلف جغرافيا در پوهنتون‌هاي افغانستان و معارف كشور به عنوان منابع معتبر علمي و كتاب درسي كه با ادبيات خيلي عالي و روان – با تكيه بر منابع معتبر و دست اول نوشته شده اند- مورد استفادة محصلان و محققان قرار گرفته است.
ايشان كتاب جغرافياي صنوف هفتم و دهم را بار اول براي معارف كشور نوشتند و بعد در موقف اديتور (ويراستار) علمي و مسلكي كتب جغرافياي معارف (از سال 1387 الي 1392) خدمت نمودند و در مجموع 93 عنوان كتاب جغرافيه را ويرايش نمودند. ايشان قلم عالي داشتند و در زمينه‌هاي مختلف مقالات زيادي نوشتند. از جغرافيا گرفته تا موضوعات سياسي و اجتماعي و ساير عرصه ها. مقالات زيادي از ايشان در مجلات و روزنامه‌هاي علمي و معتبر داخلي و خارجي به چاپ رسيده است.
ايشان شخصت علمي عالي داشتند و مرد خلاق و نوآور- داراي توانايي فوق العادة حل مسأله يا مشكل، شخص فصيح و بليغ الكلام، منعطف، آراسته با دسپلين فردي و سازماني و داراي معلومات همه جانبه در زمينه هاي مختلف جامعة افغاني و فرد مسول و متعهد بودند. با در نظرداشت اين شايستگي ها ايشان در بيش از 19 كنفرانس و سمينار علمي معتبر بين المللي به نماينده‌گي از كشور و دولت افغانستان اشتراك وزيدند-عالي درخشيدند و با ارايه مقالات عالي و ارزشمند- براي كشور و ملت سربلند افغانستان افتخار آفريدند و به جهانيان نشان دادند كه مردم افغانستان نيز دوستدار علم و دانش، و اهل قلم و خردند.
ايشان شايستگي هاي عالي رهبري و مديريت را نيز دارا بودند بنابراين، در موقف‌هاي آمر ديپارتمنت جغرافيه پوهنحي زمين شناسي، دوبار رييس فاكولته زمين شناسي، سه بار معاون پوهنتون كابل، عضو شوراي علمي پوهنتون كابل، آمر بخش اجتماعيات نصاب تعليمي معارف، رييس انجمن جغرافيه دانان، مدير مجله جغرافيه و بلوتن، آمر موسسه جغرافيه، مدير مجله محيط زيست، عضو رهبري اطلس افغانستان در اداره عمومي جيوديزي و كارتوگرافي، با شايستگي تمام و تعهد و مسوليت‌پذيري صادقانه براي كشور و دولت خدمت نمودند. بالاتر از همه ايشان تعداد بي شماري از فرزندان وطن را آموزش دادند و به جامعه عرضه داشتند. چنانچه تعداد زيادي از آن ها موقف هاي عالي را در دولت نصيب شدند. مصداق آن، استادان پوهنتون در پوهنتون كابل و پوهنتون‌هاي ولايات كشور و نيز كادر مسلكي و علمي رياست جيوديزي و كارتوگرافي و ساير نهادهاي علمي و خدمات ملكي افغانستان است.
ايشان در تهيه نقشه ها مهارت خارق العادة داشتند چنانجه در تهيه اطلس افغانستان خدمات بي شايبه و قابل ملاحظه‌يي انجام دادند با توچه به اين خدمات و زحمات، و خلاقيت و نوآوري و نوشتن آثار علمي متعدد، از سوي مجمع پوهنتون هاي افغان- جرمن مورد تقدير قرار گرفتند و جايز داوگ براي ايشان اعطا شد. به همين ترتيب با در نظرداشت تعداد آثار علمي- تحقيقي شان برنده جايزه ايكو(ECO) شدند و لوح تقدير دريافت نمودند. ذكر نام آثار علمي ايشان از حوصله اين نبشته خارج است.
«پوهاند عارض» فرد وطن پرست و مرد آزاده، و عاشق كشور و مردمش بود گرچه تحصيلات عالي خويش را به سطح ماستري در ايالات متحده امريكا به پايان رسانيده بود و در يكي از دانشگاه هاي امريكا نيز براي مدتي تدريس نمود. زماني كه مي خواست به وطن برگردد، رهبري همان دانشگاه وي را نمي گذاشت كه بر گردد، تا جايي كه پيشنهادات امتيازات خاصي نيز برايش، اما پوهاند عارض آن آرامش و زندگي غربي را نخواست و براي خدمت به مردم و كشور- بخصوص تربيه اولاد وطن، به وطن برگشت و با وجود بحران هايي كه در افغانستان رخ داد ايشان با عشقي كه به وطن داشت در دشوارترين شرايط سياسي، اجتماعي و اقتصادي- خنده بر لبان داشت و با همت عالي و توكل به ذات يكتا با فاميلش يكجا در اين وطن عمرش را به سر برد. وي نام خويش را با نوشتن آثار متعدي جاودان ساخت و براي فاميل و كشور افتخار آفريد.
وي با كتاب و قلم عشق مي ورزيد كه مصداق آن را دوستان حاضر حين مراسم خاكساري ايشان با چشم سر ديدند. هنگاميکه وجود مبارك ايشان را در قبر گذاشتند و هنوز تخته سنگ هاي روي قبر گذاشته نشده بود، قلم به جانب راست ايشان درست نزديك دست راست به داخل قبر ايشان افتاد، دوستان آن قلم را برون كردند. بار دوم همان قلم، زماني كه تخته سنگ ها را روي قبر مباركش مي‌گذاشتند و مي خواستند سوراخ‌ها و فاصله‌هاي باقيمانده ميان سنگ هاي روي قبر را با گِل بپوشانند، افتاد. اين است نشانه ي عشق واقعي به قلم و عالم بودن است.
با توجه به آنچه گفته شد بي دليل نيست كه ايشان لقب پدر جغرافياي افغانستان را كمايي كردند. «پوهاند غلام جيلاني عارض» اولين دانشمند جغرافياي افغانستان بود، زيرا ايشان بيشترين كتب (بيش از 30 جلد كتاب) و مقالات علمي در زمينه جغرافيا از خود به بجا گذاشته اند. آثار و خدمات ايشان براي كشور و مردم مايه افتخار و سرمايه جاودان است كه نسل های بعدی مي توانند از آن بهره گيرند. «پوهاند عارض» نمرده است بلكه از اين ديار فاني به سوي ديار ابدي رخت بسته اند. آثار وي و خدماتش او را جاودان ساخته است. يادش گرامي و روحش شاد باد.
در خاتمه از دولت انتظار مي رود تا براي ارجگزاري و تقدير از اين دانشمند و پدر جغرافياي افغانستان موارد آتي را جامه عمل بپوشاند و به اين شكل مراتب قدرداني و سپاسگزاري خويش را از خدمات علمي ايشان نشان دهند تا به اين شكل مرهمي باشد بر قلب هاي داغديدة بازماندگان آن مرد اهل قلم و خرد و از سوي ديگر مشوقي باشد براي ساير دانشمندان كشور كه مردم و دولت خدمات آن ها را يكروز به ديده قدر خواهند نگريست.
– برگزاري مراسمي براي بزرگداشت از شخصيت علمي و كاري شان
– اعطاي مدال افتخاري
– چاپ مجموعه آثار ايشان
– مسما نمودن يكي از مكاتب در پاينخت كشور به نام «ليسه پوهاند غلاجيلاني عارض»
به قلم دوستان پوهاند عارض
انالله وانا الیه راجعون