سکا های جنوبی مردمی بودند ، که در بخش های نیمروز ، زرنگیانا ،سیستان ، هیترمند و اراگوزیا زنده گی می کردند، و سالهای زیست آنها را میان سالهای ۴۰۰ تا ۳۰۰ پیشا ترسایی و در برخی پژوهش ها میان سالهای 2 تا 3 هزارپیشا ترسایی پیشبینی می کردند ، آنها ایجاد گران و مخترعان چرخ گاری، یا ارابه اند که این کشف آنها تا آیرلند نیز رسید. همچنان آنها ، کاریز ، فالییزو نیزه را نیز ساختند. در روایت ها آمده است ، که میترا نیزدر کناره های رود هیترمند دیده گشوده است و مذهب میتراییسم ، نیز از همین جا به جهان گسترش یافته است.
سکا های جنوبی در جنگ با بخدي ها شکست خوردند وبه شمال ، مناطق کشمیر ، کاشغر و ترکمنستان امروزی رانده شدند و در آنجا نیز فرهنگ سکایی، زبان و و آیین خود را پیش بردند، که با درد ودریغ زبان و فرهنگ سکایی نابود شد ، مگر واژه ها وبرخی آیین های میتراییسم سکایی به روم باستان و یونان باستان کشیده شد و پرستش (سول اینکوتوس) یا ( خورشید شکست ناپذیر) یا ساتورنالیا یا زایش میترا در آن کشورها ادامه یافت.(تندیسه های میترا که گاو را می کُشدتا ایدون درزیر زمینی های کلیسا های روم و یونان قدیم وجود دارد. بیانگر این نگرش است.).یکی از روز های جالب و ماندگار میتراییسم ، برپایی شب زادروز میترا یا شب پیدایش خورشید است ، چه در آیین زوار میترایسم خورشید جدید در روز نخست ماه جدی یا ( دی) زاده می شود ومیترا نیز در همین روز زاده شده است. این شب پیدایش میترا تا ایدون برپا می گردد.
ریشه شناسی واژه یلدا: اغلب پژوهشگران و از آن میان ( ادی شیر) به ابن باور اند ، که واژه یلدا یک واژه سریانی است که به زبان های عبری و عربی راه یافته است واز آن در زبان عربی واژه های مولود ، ولد ، والدو والده و غیره ساخته شده اند.
مگر اینکه این نام در زبان سکایی جنوبی پدیدار شده است ، و اصل آن یلدادیس( یعنی زادروز دیس روشنایی که دیس به معنی روشنایی در زبان سکایی وجود دارد و این واژه دیس در زبان های اروپایی به Day مبدل شده است پس یلدا دیس نیز به یلدا در زبان فارسی تغییر خورده است و این تغییر درست است.
با رفتن دین میتراییسم به روم قدیم و گسترش این واژه و رفتن آن به زبان سریانی که یک زبان نزدیک به جدید در شرقمیانه بود ، به گونه ای گیتایی یا طبعی می باشد. واژه یلدا به مرور زمان به زبان های سریانی ، فارسی و عربی رهشگوده است و در زبان سریانی جابجا شده است و از آن زبان به زبان تازی یا عربی رفته واز آن واژه های مولود ، میلاد ، متولد ، والده ، والد و غیره ساخته شده اند.
هنگامی که دین مسیحیت به دستور کنستانتین در روم قدیم دین رسمی شد، مساله برخورد با آیین های پیشین به یک دشواری روبرو شد ، چه مردم با جشن یلدادیس و یا جشن ( سول انکیتوس) ، همخویی و عادت کرده بودند.
کنستانتین دستور داد تا این روز را به مثابه پیدایش عیسی مسیح یا کرستمس برپا دارند .
چه به روایت کتاب های باستانی زادروز عیسی مسیح ۱۵ ماه جنوری است ، نه ۲۱ ماه دسمبر .
در تقویم گورگریان این روز ۲۱ ماه دسمبر بود و در تقویم جدید به ۲۵ و ۲۶ ماه دسمبر تغییر خورده است.
پس شکی وجود ندارد که شب های کرسمس یا واینختن همان شب یلدادیس میترای سکایی است.
برپایی این جشن در ایران باستان:
واژ یا حرف (ل) در زبان اوستایی وجود ندارد. از این رو نام یلدا در هیچ آثار اوستایی
چون: گات ها ، خرده اوستا ، وندیداد، یسنا زند و پازند دیده نشده است و از این جشن هیچ یاد آوری نشده است).
اما در فرهنگ سکایی و کشور های بازمانده این زبان چون : بلخ ، بخارا ، خوارم، همگدنانه وغیره تا ایدون برپا می گردد.
این آیین با گسترش دین اسلام در ایران ایدونی نیز رهگشوده است و با شکوهمندی برپا می گردد