باپخشو انتشارالسنهٔترکیقدیم در قرنهای( ۵-۶) میلادی ،زبانهای اوزبیکی و ترکمنی که به دستهٔ زبانهای ترکی شرقی ارتباط داشت نیز بوجود آمد. آثار مربوط باین دوره که حثیتادب یاتشفاهییاروایی دارد در بعضی از منابع چونسنگنوشته ها، کتبو آثارعلمی تاکنون محفوظ مانده و بمارسیده است. یکی از اینگونه منابع آبده های ( اورخون ) میباشد. ریشهٔ دو زبان را میتوان در آبده های « ینیسیاورخون» مشاهده کردکه در سال ( ۷۳۲) برسم الخط خاص اورخونی نوشته شده است .
اساساً خط اورخونبینقرنهای( ۸- ۵) بعدازمیلاد بوجود آمدهاست . از وجود یادگاریهایکهبااین خط نوشته شده ( آبدههایاورخون) در اوایل قرن ۱۸ میلادی یکعدهدانشمندان در آثار و تالیفات خود معلومات داده بودند مگر در طول مدت خیلیزیاددانشمنداننتوانستهبودند به خواندناینکتیبه ها موفق گردند. در ربع اول قرن (۱۹) مقاله ٔ گریگوریسپسکیدربارهٔ آبده هایاورخون ـ ینیسی در مجلهٔ « سیبرسکی و یستنیک» ( خبرهایسیبریا) به نشر رسید. این مقاله به زبان لاتین ترجمه شد. معلوماتیکه در پیراموناین آبده ها به دست آمده بود بدینوسیله به اختیاردانشمندانبسیاری از کشورهای جهان قرار گرفت . مگرهنوزفعالیتهایکه در زمینه ٔ آموختن و تحقیقات در اطرافایننوشته ها به عمل میآمد، به نتیجهٔنرسیده بود، زیراهنوزکلید «راز» نوشته ها به دست نیامده بود
به سال (۱۸۸۹) دانشمندان فنلیند اطلس آبده های اورخون ـ ینی سی را نشر و طور تخمینی ادعا نمودند که این آبده ها به مدنیت فنلند متعلق است . مگر این تخمین دانشمندان فنلیند دیری نپایید ، زیرا در همان سال( ۱۸۸۹) نویسنده و جهانگرد روسی ن .م . یدرنتسیف موفق شد از کنار دریای اورخون که در وادی کاشا سیدم مربوط مغولستان واقعیست آبده های زیادی به دست آورد، که با آبده های « ینی سی» شباهت داشت، یکجا با « نوشته های نامعلوم» یک سلسله متن های جداگانه نیز به زبان و علایم چینی نوشته شده بود، به دست آمد.این تصادف برای کشودن « راز» این آبده ها کمک بزرگی انجام داد .
به سال ( ۱۸۹۰) انجمن علمی فنلیند، در سواحل دریای اورخون یک هیأت علمی باستان شناسی را فرستاد. به سال( ۱۸۹۱) اکادمی علوم روسیه هیأت علمی بزرگی تحت رهبری اکادیمسین و . و. ردلوف به اورخون اعزام داشت. نتیجهٔ کاوشها و تحقیقات این دو هیأت به سال (۱۸۹۲) به شکل اطلسی نشر شد. در اطلس ها تصویر آبده های نامعلوم، ساختمان و نقشه مواضعی که این آبده ها از آنجا به دست آمده بود نشان داده میشد . از دانشمندان دنمارکی ویلیم تامسون برای نخستین بار به خواندن این آبده ها موفق شد. او برای خواندن آنها به انواع الفبا ها اتکأ نداشت. برعکس نخست از همه، خواست شباهت ومناسبات باهمی این حروف نامعلوم را برای خود معلوم نماید.
او، پس از یک سلسله تحقیقات موشگافانه توانست در ( ۲۵ نوامبر ۱۸۹۳) پرده از اسرار مکتوم آنها بردارد. تا این زمان اکادیمسین ردلوف نیز توانسته بود (۱۵) حرف کتیبه های مذکور را بخواند.
و.و. ردلوفبااتکأ به کشفیات خود و کشفیات و. تامسونبراینخستین بار متن کتیبه ها یی را که از سواحل دریایاورخون به دست آمده بود ترجمه کرد. کتیبهایکه توسط ن.م . یدرتسیف به دست آمده بود عبارت بوده است از لوحه سنگآرامگاه خاقان ترکبیلکهقاآن– ماغلیان ( متوفیدرسال ۷۳۴ع )وبرادرکوچک او کو ل ـ تکین
( متوفیدرسال ۷۳۲ ع) بعد از آن تاریخآثاریکه از کنارههایدریایاورخون ـ ینیسی به دست آمده بود به نام « آبدههایینیسی ـ اورخون » شهرت یافت .
ترجمه ٔ سطری چند ازاین نوشته ها که به نام «سرود قبرستان» یاد میشود:
«من مردمان بی نوایی را که از پا درآمده بودند به پا ایستاد کردم ( گرد آوردم) آنها را توانگر ساختم . قومی را که عده ی شان محدود بود به جمعیت بزرگی مبدل ساختم . در سخنان من حتی یک دروغ هم نمیتوان یافت .» « اگر کول – تکین وجود نمیداشت همه ٔ شما نابود شده بودید . برادرمن کول – تکین در گذشت. از این جهت من سخت اندوهگین شدم، چشمانم بینایی خود را از دست داد، تیزی فکر و خرد از کفم رفت. غرق اندوه گردیدم، سرنوشت هر کس از طرف آسمان کبود(خدا) تعیین میشود . فرزند انسان برای مردن زاده شده است .» ( رجوع شود به « اوزبیک ادبیاتی تاریخی» به زبان اوزبیکی. تألیف ن. م. مله یف، جلد اول ، چاپ تاشکند سال ( ۱۹۶۵ . از ص ۷۸- ۸۱ ) .
طبق آخرین کشفیات و تحقیقات باستان شناسی که در قصبه ٔ « ایسیق» در نزدیکی الما آتا پایتخت قزاقستان شوروی صورت گرفته پیالهٔ نقره یی گرانبها یی به دست آمده که در ته ٔ آن (۲۶) حرف شبیه خط قدیم ترکی در قرن (۸-۵) قبل از میلاد حک شده است . طوریکه دانشمند معروف اولژاس سلیمان اوف در شماره ٔ ۵ سال ۱۳۴۹ نشریه ٔ اداره مطبوعات سفارت اتحاد شوروی در تهران می نویسد:
الفبای ایسیق شباهت زیادی به الفبای خطی اورخون- ینی سی دارد … با استفاده به خط ایسیق میتوان گفت، ترکهای قدیم در نیمه ٔ هزار قبل از میلاد خط خود را از آرامیان اقتباس کرده اند.
همچنان غنای لغوی و اشکال گرامری آبده ٔ اورخون تاکنون هم در زبان ترکی موجود است .( ۱)
منبع مهم دیگر ( دیوان لغات الترک ) اثردانشمندبزرگ زبان شناس محمود کاشغری (۲) است کهدرسال( ۴۶۹هجری ) به زبان عربینوشته شده است . از آثار مهم دیگرکلاسیکمیتوان نام داستان منظوم « قوتادغوبیلیک
( دانشرسیدن به سعادت )تألیفیوسف خاص حاجب (۳) ( ۴۶۲هجری) کتاب« هبةالحقایق» تألیف احمد یوگنکی( اواخر قرن ۱۲) یااوایل قرن ( ۱۳میلادی) ،« قصهربغوزی» تألیفناصرالدین بن برهان الدینربغوزی( قرن ۱۲ و ۱۳ م) را در اینجاقیدکرد .
زبان اوزبیکیکه از گروپزبانهای « چگل» منشعب گردیده بود روزگاری به نام « زبانترکی» یادمیگردید . اما بعداز قرن پانزدهممیلادی اصطلاح « زبانچغتایی» که همان ( زباناوزبیکیقدیم) میباشد بر آن اطلاقگردیدو اصطلاح زبان اوزبیکی بعد از قرت (۱۷) در پهلویاین نام به کار برده شد و به مرور زمان بیشتر متداول گردید. از آثار و شعرای مهم کلاسیک زبان اوزبیکیقدیمو زبانترکمنیمیتوان از « محبت نامه» ،« لطافت نامه »،
« دربیک» و « یوسف و زلیخای » او ،سکاکی و « دیوان » او ،ابوالکلاملطفیهروی و « دیوان و داستانگلو نوروز » او ،امیر<span data-contrast=”auto” style=”font-size:14pt;line-height:24.8208p
…
امکان ثبت دیدگاه وجود ندارد.