آریانا
از لحاظ جغرافیای تاریخی، از سرزمین افغانستان در ریگ ودا، که به زبان سانسکریت میباشد، آریا ورتا یاد شده‌است که به معنای جایگاه و چراگاه آریاهاست. از شهرهای مهم و قدیمی سرزمین آریانا ام البلاد ( بلخ امروزی ) است که قدمت تاریخی آن حدودا ۲۰۰۰تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد است که بنام شهر مروارید نیز معروف است.
حدود آریانای قدیم از طرف شرق از منطقه گیلگت ( پاکستان ) شروع می شود و در طرف غرب به گوشه شرقی دریای خزر می رسد، از طرف شمال از سیر دریا ( رودخانه سیحون ) و آسیای مرکزی آغاز و در سمت جنوب به اقیانوس هند و آبهای گرم می رسد.
در حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد آریانا به ۱۶ ولایت تقسیم می شده است که نام تعدادی از ولایتهای بزرگ به شرح زیر است:
ولایت باکتریا : که مرکز آریانا بوده است ( باختر و بلخ امروزی )
ولایت سغد : ( سمرقند ، بخارا، خوارزم امروزی )
ولایت باکتریانا : ( بلخ و بدخشان امروزی )
ولایت مرگیانا : ( شمال غرب افغانستان امروزی، مرغاب و مرو)
ولایت آریا : ( هرات امروزی )
ولایت پاراپامیزوس : ( محدوده غور، بامیان و هزاره جات مرکز افغانستان امروزی) و به معنای جایی که محدوده پرواز عقابها نیز بلندتر است.
ولایت درنگ گیانا : ( فراه ، قندهار و نیمروز امروزی )
ولایت آراکوزیا : ( غزنی تا رودخانه سند )
ولایت گدروزیا : ( مکدان ، بلوچستان و پاکستان )
ولایت پکتیا : ( از رودخانه سند تا پکتیای امروزی )
آریانادرمنابع یونانی:
اراتس‌تن ( ۲۷۶- ۱۹۶ ق. م.)، اولین نویسنده یونانی است که اسم آریانا را برای سراسر سرزمین‌های میان بیابان مرکزی ایران تا رود سند به‌استثنای باختر ( بلخ) و سرزمین‌های شمالی اطلاق کرده است.
اما، استرابون ( ۶۳/۶۴ ق.م ـ ۲۱م)، جغرافیدان معروف عهد قدیم یونان، که اندکی بعد از سقوط دولت یونانی باختر می‌زیست و از افغانستان امروزی با نام آریانا یاد کرده، باختر ( بلخ) و سغد را هم جزئی از آریانا به‌شمار آورده‌است.
کلاودیوس بطلمیوس (۸۳-۱۶۱ م.)، ریاضی‌دان، جغرافیدان و ستاره‌شناس که در اسکندریه مصر زندگی می‌کرد، نیز از سرزمینی که در جنوب هندوکش بین کویر نمک ایران کنونی در غرب و رود سند در شرق واقع بوده، به‌نام آریانا یاد کرده‌است.
.
آریانا دراوستا:
اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، نیز محل ایریانه ویجه( آریانا = سرزمین اصلی آریایی‌ها) را که زادگاه زرتشت هم به‌شمار می‌رود، در گستره جغرافیای تاریخی افغانستان قرار می‌دهد. و در فرگرد اول وندیداد، از شانزده شهر آریایی یاد شده که در سر این شهرها ایریانه ویجه یعنی نخستین سرزمین آریایی‌ها قرار گرفته‌است. پس از آن از شهرهای زیر سخن رفته‌است.
سغده (سغدیان یا سغد)
مورو ( مرو)
بخدی(بلخ)
نیسایه(نواحی بین بلخ و هرات، یعنی میمنه)
هرویو (هرات)
وئه‌کرته (کابل)
اوروه( روه یعنی سرزمین پکتیکا یا غزنه و یا طوس)
خننتا یا وهرکان(گرگان)
هراویتی (حوزه ارغنداب یا قندهار)
هائتومنت (وادی هیرمند)
رگا یا راغه (ناحیه راغ در بدخشان یا ری)
شخر یا چخر یا کخر(غزنه یا شاهرود)
وارنا یا ورن( بامیان یا وانای وزیرستان یا صفحه البرز یا خوار)
هپت هیندو(پنجاب)
رانگه یا رنگا (محل آن معلوم نیست)
.
نخستین قبیله هایآریائی ها
نظربه اسناد دست اول ومعتبر سرزمین آریانا که اکثراً ساحه جغرافیای افغانستان امروزی را احتوا می‌کرد، سرزمینی بوده که درآن کتاب اوستا زاده شده؛ و بنا بر مندرجات وندیداد ازجمله ۱۶شهر آریانا ویجه ۱۲آن درداخل محدوده سرزمین کنونی افغانستان شهرهای آریانا ویجه که دربخش وندیداد کتاب اوستا ذکر یافته قرارآتیست: سغدیا = سغدستان
بخدی= بلخ
راغا= بدخشان
نیسایا= منطقه فاریاب و تاشکند
مرجیانه= ساحه مرغاب تا مرو
هریوا= هرات
درنگیانه= زرنج
هتومند= هیلمند
هره اسکتی ء اراکوزیا= ارغنداب
اُروا = غزنه
کوبها = کابل
کخر= ناحیه لوگرو میدان
ورانا = درهٔ خیبر وگنده هارا چهارشهریکه خارج از خاک افغانستان کنونیست عبارت اند، سغدیا در تاجکستان امروزی، وهرکان (گرگان) و راگه (ری) درایران امروزی و هپاته هندو که درپاکستان واقع است.
فرگرد یکم و ندیداد به نخستین منزلگاه اوستا اشاره نموده به فهرستی از شانزده سرزمین که آفریده اهورا مزدا میباشد یاد آوری نموده است .این فهرست عبارت است از
1. ایرووینجهزادگاه زردست در حدود ۱۰۰۰ پیش از میلاد و آسین مزد یسنا در مجاورت سرزمین‌های سغد مرو وبلخ … که بلافاصله بعد از آن آمده‌اند.
2. گَه‌وَه = سرزمین سغد؛ سزمین حاصلخیزی بین تاجکستان و ازبکستان
3. مُوئورو = سرزمین مرو
4. باخذی = سرزمین بلخ
5. نیسایه = سرزمینی مابین مرو و بلخ، احتمالاً میمنه
6. هَرویوه = سرزمینهرات
7. وَئِکِرِتَه = سرزمینگندهار
8. اوروا = احتمالاً منطقهٔ غزنی
9. خنِنته = سرزمینی که از آن زیستگاه مردمان «وَرکانه» یاد شده، جایی که مارکوارت زیستگاه بارکانی‌های(Barkánioi) اِستزیاس(Ctesias) می‌داند، قومی که با واژهٔ پاترسی باستان مشابهت دارد، باشندگان هیرگانیا گرگان امروزی، یا به احتمال کمتر، هیرکانیا
10. هَرَخوَیتی = سرزمین رخد یا قندهار
11. هَئِتومَنت = منطقهٔ هلمند
12. رَغَه = سرزمینی در شمال هَرَخوَیتی و هَئِتومَنت در مسیر سرزمین چَخرَه؛ با توجه به موقعیت آن در فهرست باید از سرزمین رگا (Ragā) دور ه مادو احتمالاً همچنین از سرزمین رغا زَرَتُشتری- (Raγa zaraθuštri-) پشت ها ۱۹٫۱۸ متمایز شود؛
13. چَخرَه = سرزمینی مابین غزنی و کابل
14. وَرِنَه = منطقهٔ بونیر ورنوی ماهامایوری آئیورنس اسکندر مقدونی زیستگاه فریدون . (Fereydun|FerΘraētaona/Frēdōn/Afrīḏūn)
15. هَپتههِندو = هفت رود ، همان سرزمین سَپتهسِندَوَه در جغرافیای ودایی شمال شرقی منطقه پنجاب
16. رَنها = همان سرزمین رَسا در جغرافیای ودائی، در پاره‌ای از نوشته‌ها همراه با «کوبها» (کابل) و کرومو کرم آمده‌است رودخانه‌ای در منطقه‌ای کوهستانی، احتمالاً با رود سند مرتبط بوده، نه با سردریا و نه با رود ولگاه
.
آریانا ویجه
البته بیشتر این شهرها در نواحی مختلف افغانستان قرار دارند. بنابراین، بیشتر مورخان افغان توافق دارند که آریانا نام سرزمین افغانستان در عهد باستان بوده‌است. میرغلام‌محمد غبار، تاریخ‌نگار معاصر افغان، از شهرهای آریانا چنین نام می‌برد:
باختر : ( بلخ، تخار، مرو)
آریا : ( هرات)
خوارزمیش : ( خوارزم)
اپارتیا : ( ولایات طوس و نیشاپور)
آراکوسیا : ( قندهار)
کارامانیا : ( کرمان)
سکاستین یا درانگانیا : (سیستان)
گدروسیا : ( بلوچستان)
پاکتیا : ( ولایات خوست، سند)
گندهارا : (ولایات پشاور تا کابل)
پروپامیس : ( غور و هزاره‌جات)
.
آریانادرمنابع پهلوی:
اصطلاح آریانا اندکی بعد گویا برای سراسر قلمرو دولت پارتیان نیز به‌کار برده اند. ریچارد ن. فرای می‌افزاید: چون پارتیان به‌جهانگیری پرداختند،آن را آریای بزرگ خواندند که برابر است با ایرانش، اصطلاحی که ساسانیان بر سرزمین‌های زیر فرمان خود اطلاق کردند.
و نیز در کتاب دیگر بنام شرستانهای ایران یا شهرستانهای ایران، که به زبان و خط پهلوی است، از چهار کوست ( ناحیه ) چنین نام برده شده‌است:
۱- کوست خورآسان: سمرقند، بلخ درخشان، خوارزم، مرورود، مرو، توس، پوشنگ، نیشابور، قائن، گرگان، کوش.
۲- کوست خوربران: تیسفون، نصیبین، اورهه، بابل، هیرت ( الحیره)، همدان، نهاوند و مهرگان کدک ماسپذان و…
۳- کوست نیمروز: کابل، رخوت (اوستایی هرخویتی، پارسی باستان هرخویتش)، بست، فراه، زابلستان، زرنگ، کرمان، به اردشیر، استخر، دارابگرد، به شاپور، گوراردشیر خوره، توزک، هرمزد اردشیران و…
۴- کوست آتورپاتکان (آذرپادگان = آذربایجان)، شهرستان وان، گنجه، آموی( تبرستان)، ری و…
شهرهای افغانستان امروز در کوست‌های خورآسان و نیمروز موقعیت داشت
.
آریانادرادبیات فارسی دری
به اعتقاد برخی مورخان افغان در عهد اسلامی نيز، تا آنجا که کلمهٔ ایران در آثار مورخان، جغرافی‌نگاران و شعرایی دری‌گویی با اقتباس از داستانهای کهن حماسی سرزمین خراسان بزرگ در کتابهای کهنه پهلوی، بازتاب یافته است، به‌معنای آریانای باستان در برابر توران بوده است .
احمدعلی کهزاد، مورخ و باستان‌شناس نامور افغان، نیز ایران را نام افغانستان می‌داند و می‌نویسد: افغانستان، به‌عنوان نام اين کشور از ۱۵۰ سال تجاوز نمی‌کند. فارس به بنای که همکاری خودرا با هتلر اعلان کرد در سال ۱۹۳۵ نام فارس را به نام ایران مبدل کرد که هردو نام یک نام تازه و بسیار جدید است . شاهنامه فرودسی بنا بر اساس آریانا یا ایران شکل گرفته است منظور از ایران همین جفرافیای افغانستان است . در شاهنامه از کابل زابل بلخ به کرار ذکر گردیده که ۹۰ درصد آنها نام‌های مناطق مختلف افغانستان امروز است.
— با احترام کریم الله پوپل و