په ځای دی چی ۱۲۵۲ لمریز هجری کال چی در امیر شیرعلی د واکمنی سره سمون خوری، افغانستان کی د رسنیو د زیږون کال نومول شوی دی.
په ۱۸۷۳ لمریز کال کی “شمس النهار” اخبار لومړنی ستوری وه چی د افغانستان در ژورنالیزم آسمان کی شکاره شو.
پاڼه د افغانستان لیټوګرافی چاپنځای کی طبع کیده او مسئول مدیر یی ښاغلی مرزا عبدالعلی وه.
د امیر شیرعلی خان د مړینی سره سم د “شمس النهار” خپریدل هم بند شول.
په ۱۹۰۱ کال کی کله چی امیر حبیب الله خان واک ته ورسید مطبوعاتو یوه نوی بڼه غوره کړه.
بی ځایه نده چی د “سراج الاخبار” د خپریدو له امله د نوی مطبوعاتو د جوړښټ ددوری په نوم یادیږی. “سراج الاخبار” خپریدل د افغانستان د نوی ژورنالیزم د پلار او بنست ایښودونکی، علامه محمود طرزی له خوا په کابل کی پیل شول.
انګریزانو وروسته له اتو کلونو وکولای شول چی امیر حبیب الله خان باند د فشار اچولو له لاری د دی اخبار خپریدل بند کړی ځکه چی “سراج الاخبار”
څرنگه چې “سراج الاخبار” ملي او نوښتگر نظریات او پااسلامیزم اندیښنی خپرولی او استعمارضد دریځ یی درلوده، انگریزانو وروسته له اتو کلونو وکولای شو چی امیر حبیب الله خان باند د فشار اچولو له لاری د دی اخبار خپریدل بند کړی.
کله چې نوښتګر او تجددطلبه شاه، امان الله خان واکمنی ترلاسه کړه، ژورنالیزم نوی ژوند وموند او د علامه محمود طرزی په شان ملی او روښانه خلکو ته حکومت کښی سترو دریځونو او لوړو مقامونه ورکړل شول.
په همدی وخت کې، د میرمنو لپاره لومړنی ځانگړی نشریه د “ارشادالنسوان” په نامه د میرمن اسما رسمیه طرزی (د ملکه ثریا طرزی مور او د محمود طرزی میرمن) په مدیریت او د علامه طرزی تر نظر لاندی خپرونی پیل کړی.
صوتی یا غږیزی خپرونی د لومړی ځل لپاره د شاه امان الله په وخت کی د رادیو د پرانستلو سره سم پیل شوی (په دی اړه به په نږدی راتلونکی کی معلومات وړاندی شی) او د رسنیو قانون هم خپور او نافذ شو.
د محمد ظاهر شاه د واکمنۍ پرمهال، فضا لا نوره هم خلاصه شوه او د دولتی خپرونو تر څنگه شخصي خپرونی چی د انفرادی ډلو او بیلابیلو گوندونو له خو خپریدی هم پیل شو چی دا دوره د ه کړل چې پدې موده کې “د ډیموکراسی د لسیزی” په نوم شهرت وموند.
د لومړنی ځل لپاره لیدیزی یا انځوریزی خپرونی په امتحانی ډول د افغانستان د نوی بنسټه تلویزیون له خوا چی د جاپان په همکاری جوړ شوی وه، د ولسمشر ښاغلی محمد داوود د واکمنی په وروستیو وختونو کی پیل شوی.
د ۱۳۵۷ لمریز کال د غویی د میاشتی د اومی نیټی له کودتا څخه وروسته،
د ژورنالیزم څیره بلکل بدلون وموند او یواځی هغو خپرونو ته اجازه ورکول کیده چی چپی گوندی مفکوری او ښوروی پلوه نظرونه یی خپرول.
دی پالیسی یا کړنلاری هغه وخت بدلون وموند او د رسنیو نسبی آزادی ورکړل شوه چی رژیم خپل وروستی ساه ویستله.
د ۱۳۷۱ لمریز کال د غویی د اتمی پیښی څخه وروسته، چی د پردو په تیره د ایران او پاکستان د لاسوهنو او د یو شمیر نااهلو له خوا چی د پردیو استخباراتی حلقو له خوا په همدی موخه روزل شوی ول، د افغانستان د زړورو خلکو مبارزی و سرښندنی یی د خپل شخصی او تنظیمی گټو قربانی کړی او هیواد کی له خاورو سره یو کړ. که څه هم رسنیو د شمیر له لحاظه وده وکړه خو کیفیت او ارزښت یی ډیر ټیټ وه.
او کله چې پردیو په تیره بیا د گاونډیانو بله پروژه، د طالبانو په نوم پلی شوه، د ژورنالیزم کمیت او کیفیت له پخوا څخه هم راټیټ شو.
موږ ټول د اوسني پړاو شاهدان یو، په خپله کولای شو د رسنیو په اړوند ښه او عادلانه قضاوت وکړو.
که څه هم ځینی مثبت اړخونه لري، خو په زیاته کچه ځینی رسنی “لنډغری” خلکو ته د “بیان د آزادی” په خلکو تحمیل کوی او یو زیات شمیر چاپی، غږیز او انځوریزی رسنی (اخبار، راډیو، تلویزیون) د هیواد د فرهنگ او ملی گټو ضد او د پردو او په ځانگړی توگه د سویلی او ختیځ گاونډیانو په گټه په علنی او بربڼ توگه فعالیت کوی.
له نیکه مرغه د افغانستان صدیق بچیان ورځ په ورځ د دښمنانو ددی دسیسو په ماهیت پوهیږی او یو بل سره د هیواد د یووالی او بیاودانولو په لاره کی لاسونه او ځواک یو کوی او یو موټی کیږی.
در جهان امروز ژورنالیزم و کنترول افکار و اعمال ملت ها از آن طریق، بزرگترین وسیلهٔ مؤثر برای استحمار و استعمار ملت هاست.
سید جمال الدین افغان مردم جهان را آگاهی میداد تا غرض بیداری ملت های خود، کنترول ژورنالیرم را بدست گرفته و نگزارند تا استعمار و ایادی آن با سؤاستفاده از ژورنالیزم، ملت های مظلوم را تحت سلطهٔ خویش قرار دهد.
په معاصره نړی کی ژورنالیزم، د ملتونو د اعمالو او افکارو د کنترول لپاره د استعمار په لاس کی ډیره اغیزناکه وسیله ده.
افغان سید جمال الدین نړی خلکو ته پوهاوی ورکوله څو د خپولو د ملتونو د ویښولو لپاره د ژورنالیزم کنترول لاس کی واخلی او اجازه ورنکړی چی استعمار له دی لاری مظلوم ملتونه خپلی سلطی لاندی راولی.
سال ١٢٥٢ هجری شمسی را که همزمان با حکومت امیر شیرعلی خان است می توان سال تولد رسانه در افغانستان نامید.
در سال ۱۸۷۳ میلادی روزنامه “شمس النهار” نخستین نشریه چاپی بود که در آسمان ژورنالیزم افغانستان طلوع کرد.
جریده در چاپخانهٔ لیتوگرافی در افغانستان طبع می شد ومدیر مسئول آن شخصی بنام مرزا عبدالعلی خان بود.
همزمان با مرگ امیر شیرعلی خان نشر “شمس النهار” نیز متوقف گردید.
در سال ۱۹۰۱ زمانی که امیر حبیب الله خان به قدرت رسید مطبوعات شکل تازه ای بخود گرفت. بی جهت نیست که این عصر، به دلیل انتشار “سراج الاخبار” تحت نظر علامه محمود طرزی، بنیانگزار و پدر ژورنالیزم معاصر افغانستان، که افکار تجدد خواهی و نواندیشی را منتشر می نمود، بنام دورهٔ شکل گیری مطبوعات نوین در افغانستان مسمی گردیده است.
چون “سراج الاخبار” افکار ملی و اندیشه های پان اسلامیزم را منتشر نموده و نظرات ضد استعماری داشت، انگلیس توانست با تحت فشار قرار دادن امیر حبیب الله خان بعد از هشت سال نشرات آنرا متوقف سازد.
زمانی که سلطنت بدست امان الله خان، شاه تجدد طلب، مبتکر و نواندیش رسید ژورنالیزم جان تازه ای گرفت و اشخاص منور و ملی مانند علامه محمود طرزی در حکومت وی از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار شدند.
در این هنگام اولین نشریهٔ مخصوص زنان به نام “ارشاد النسوان” تحت نظر محمود طرزی به مدیریت اسما رسمیه طرزی، مادر ملکه ثریا و خانم محمود طرزی نیز به نشرات آغاز نمود.
اولین بار نشرات صوتی با افتتاح رادیو در زمان شاه امان الله (در مورد آن در آینده معلومات مختصر ارائه خواهد شد) در افغانستان آغاز به کار نمود و قانون مطبوعات نیز نافذ گردید.
در زمان سلطنت محمد ظاهر شاه فضا بازتر گردید و در پهلوی نشرات دولتی نشرات خصوصی از طریق افراد و احزاب نیز به نشر می رسید که این دوره را بنام “دههٔ دموکراسی نیز یاد می کنند”.
نشرات تصویری برای نخستین بار با نشر پروگرام های امتحانی تلویزیون در اواخر دورهٔ ریاست جمهوری محمد داوود خان أغاز گردید.
بعد از کودتای هفت ثور ۱۳۵۷ هجری شمسی چهرهٔ ژورنالیزم تغییر فاحشی پیدا کرد. نشرات آزاد متوقف گردیده و تنها به نشراتی اجازه داد می شد که افکار و نظریات حزب به سراقتدار طرفدار شوروی آنزمان را متشر می نمود و بس.
این پالیسی زمانی تغییر نمود و دوباره آزادی نسبی به مطبوعات داده که رژیم آخرین نفس های خویش را می کشید.
با وقوع حادثه ۸ ثور سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، که به علت مداخلات اجنبی ها بخصوص ایران و پاکستان و نابخردی های تعدادی که تحت نظر اجانب از طریق استخبارات بیگانه در داخل و خارج کشور برای خلق چنین حالتی تربیه شده بودند؛ قربانی ها و مبارزات قاطبهٔ مردم افغانستان را فدای منافع فردی و تنظیمی نمودند. گرچه مطبوعات از نظر کمی زیاد شد ولی از نظر کیفی در حد بسیار پائین قرار داشت.
و زمانی که پروژهٔ بعدی اجانب مخصوصاً همسایه ها بنام طالبان پیاده گردید، ژورنالیزم از نظر کمی و کیفی از آنهم بیشتر سقوط نمود.
مرحله فعلی را همه شاهد هستیم و میتوان خود بهتر قضاوت نمود که ژورنالیزم افغانستان گرچه جنبه های مثبتی نیز دارد ولی در بسی موارد بی بندوباری را بنام “آزادی بیان” به خورد مردم داده و تعدادی از رسانه های چاپی، صوتی و تصویری بصورت علنی در راه تخریب فرهنگ خودی و به ضد منافع ملی؛ به جانبداری منافع و مصالح اجنبی ها مخصوصاً همسایه غربی و جنوبی در فعالیت اند.
خوشبختانه با گذشت هر روز فرزندان صدیق افغانستان به دسایس دشمنان وطن پی برده و در راه وحدت و آبادانی میهن دست به دست هم داده و چون مشت واحد و آهنین در مقابل دشمنان وطن ایستاده می شوند.
ناصراوریا * ۱۱ جون ۲۰۱۹ * تکزاس Naser Oria